Byli najpotężniejszym rodem w dziejach Rzeczypospolitej. Ich apetyt na władzę nie znał granic, a jednak nigdy nie zdobyli korony

Genealodzy na usługach rodziny wyprowadzali początek familii od litewskiego księcia Narymunta i jego syna, pogańskiego arcykapłana Lizdejki. W rzeczywistości jednak Radziwiłłowie nie byli rodziną książęcą. Wywodzili się z rodu bojarskiego i dopiero z czasem – dzięki wytrwałości, zapobiegliwości, a niekiedy i mniej uczciwym zabiegom – doszli do znaczenia, majątku i tytułu książęcego.

Współpracując z Jagiellonami w XV wieku weszli do litewskiej elity i nigdy nie dali się z niej wypchnąć. Apetyty Radziwiłłów urosły tak bardzo, że w pewnym momencie zapragnęli nawet sięgnąć po koronę wielkoksiążęcą lub królewską i zostać udzielnymi władcami. I prawie im się to udało. Jak pisze Witold Banach w wydanej książce zatytułowanej „Radziwiłłowie. Burzliwe losy słynnego rodu”:

Radziwiłłowie mogliby i powinni zostać bohaterami dzieła na miarę „Sagi rodu Forsyte’ów” Galsworthy’ego (…) Niespełniony w literaturze pięknej epicki potencjał historii rodziny Radziwiłłów byłby w jeszcze większym stopniu stanowił znakomity materiał na monumentalne dzieło filmowe, w którym poprzez historię rodu można pokazać polski los w wymiarze globalnym (…).

Kim byli członkowie najpotężniejszego rodu w historii Polski?

Ojcowie-założyciele, a właściwie zwykli szlachcice

Pierwszym znanym źródłowo protoplastą rodu był niejaki Ościk z Kiernowa. Na zjeździe w Horodle w 1413 roku został przyjęty do herbu Trąby przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Mikołaja Trąbę. Zebrał znaczny majątek pochodzący z nadań wielkiego księcia i własnej akcji kolonizacyjnej. Jego syn – Radziwiłł Ościkowicz – nosił imię, które stało się potem nazwiskiem całego rodu.

fot.Marcin Franciszek Wobe/ domena publiczna

Aktem unii horodelskiej w 1413 roku herb Trąby został przeniesiony na Litwę. Przyjął go bojar Krystyn Ościk z Kiernowa (na ilustracji) adoptowany przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Mikołaja Trąbę. Jego syn Radziwiłł, od którego ród przyjął nazwę, nie wywodził się zatem z książąt, ale zwykłej szlachty… Spora kiesa potrafiła jednak zmienić historię.

Zrobił on zdecydowanie większą karierę niż ojciec: został marszałkiem nadwornym, a potem wojewodą trockim i kasztelanem wileńskim. Był na Litwie postacią tak znaczącą, że przy próbie antyjagiellońskiego zamachu stanu w 1452 roku rozważano możliwość osadzenia go na tronie wielkoksiążęcym zamiast Kazimierza Jagiellończyka.

Zgromadził tak ogromny majątek, że historycy określają jego ziemską posiadłość mianem latyfundium. Prawdziwym jednak potentatem stał się syn Radziwiłła – Mikołaj Radziwiłłowicz, który sięgnął po najwyższe urzędy na Litwie.

Jako kanclerz litewski i wojewoda wileński stał na czele rady panów litewskich i wywarł znaczny wpływ na obsadzenie tronu wielkoksiążęcego najpierw przez Aleksandra Jagiellończyka, a potem Zygmunta. Pomnożył – i tak ogromny już! – majątek, dzięki bogatemu posagowi żony, nowym nadaniom, zakupom i korzystnym zamianom.

Jego córka Anna wyszła za księcia mazowieckiego Konrada III Rudego. Z kolei jeden z synów Mikołaja Radziwiłłowicza – Wojciech – został pierwszym w rodzie duchownym i osiągnął najwyższy na Litwie urząd kościelny, biskupa wileńskiego. Pozostali trzej synowie podzielili się majątkiem i zapoczątkowali trzy gałęzie rodu, który stawał się wówczas najpotężniejszą familią ówczesnej Polski.

Cesarski tytuł za małą zdradę

Najstarszy z synów Mikołaja Radziwiłłowicza, urodzony w 1470 roku, Mikołaj Radziwiłł, był założycielem linii na Goniądzu i Medelach. Podobnie jak ojciec zajmował dwa najważniejsze na Litwie urzędy: kanclerza litewskiego i wojewody wileńskiego. Był zdecydowanym zwolennikiem utrzymania związków z Koroną, przez co na Litwie nazywano go złośliwie „Amor Poloniae” – a w litewskich ustach bynajmniej nie był to komplement.

fot.domena publiczna

Z żądzy wpływów Radziwiłłowie nie cofali się przed niczym. Dwaj Mikołajowie, aby sięgnąć po władzę, podsunęli ówczesnemu królowi swoją krewną, Barbarę. Nie wszystko jednak ułożyło się po ich myśli. Na ilustracji obraz Józefa Simmlera „Śmierć Barbary Radziwiłłówny” (1860).

O jego znaczeniu w ówczesnej polityce Rzeczypospolitej świadczy fakt, że wziął udział w zjeździe Habsburgów i Jagiellonów w Wiedniu w 1515 roku, na czele delegacji litewskiej. Jak pisze Stanisław Mackiewicz w swojej książce „Dom Radziwiłłów”, na zjeździe Mikołaja osobiście zapragnął poznać cesarz Maksymilian. By go pozyskać jako sojusznika w swojej rozgrywce z Jagiellonami, zaproponował mu tytuł księcia Rzeszy. Mikołaj odmówił. Tylko jednak na początku… I tak polski magnat został wielkim panem.

Radziwiłłowie-stręczyciele

Połączyć Radziwiłłów z Jagiellonami udało się dwóm najpotężniejszym na ówczesnej Litwie magnatom: Mikołajowi zwanemu „Rudym” (od koloru zarostu) i jego kuzynowi, Mikołajowi zwanemu „Czarnym”. By uzyskać przychylną decyzję króla Zygmunta Augusta, co do swoich roszczeń majątkowych, nie wahali się posunąć do… stręczycielstwa.

Postanowili „przedstawić” władcy – w celach jednoznacznie seksualnych – urodziwą siostrę „Rudego”, Barbarę. A gdy nakryli parę na intymnej schadzce, zmusili Zygmunta do natychmiastowego potajemnego ślubu (więcej o tym przeczytasz TUTAJ). To, co miało być małym romansem, przekształciło się niespodziewanie w wielką awanturę polityczną. Zakochany bez pamięci władca ujawnił związek z Radziwiłłówną i wbrew opinii publicznej doprowadził do jej koronacji. Sprawa potajemnego małżeństwa wywołała w Polsce skandal i oburzenie szlachty, grożące wojną domową.

Obu Radziwiłłów oskarżano – nie bez racji – o spisek i celowe omotanie króla. Mikołajowie natomiast triumfowali: wreszcie Radziwiłłowie spowinowacili się z Jagiellonami! Cała akcja przyniosła im także inne korzyści. W 1547 roku, dzięki poparciu Zygmunta Augusta, cesarz Karol V nadał Mikołajowi „Rudemu” tytuł księcia na Birżach i Dubinkach, a Mikołajowi „Czarnemu” – tytuł księcia na Ołyce i Nieświeżu.

fot.domena publiczna

Mikołaj Radziwiłł „Czarny” przyjmujący od cesarza tytuł książęcy. Jego największe marzenie się spełniło. Nie podejrzewał jednak, że wkrótce potem zaatakuje go choroba, która doprowadzi do jego zgonu. Kto wie, może była to kara za wcześniejsze knowania?

Los ukarał jednak podstępnych Radziwiłłów: Barbara zmarła pół roku po koronacji, Mikołaj „Czarny” zaś zachorował na bolesną podagrę. Żydowski lekarz zalecił mu smarowanie się rtęcią dla złagodzenia bólu. Toksyczny środek zadziałał jednak zupełnie odwrotnie – cierpienia „Czarnego” tak się wzmogły, że – jak pisał nuncjusz apostolski w Polsce Giovanni Francesco Commendone w liście z 1565 roku – „naprzód popękały mu oczy, uszy i gęba, następnie rozparło mu boki, a na koniec głowa rozszczepiła się na dwie części tak, iż opuszczony od Boga, z okropnym wyciem wyzionął ducha…”

Klątwa mumii

Jako szaleniec zapisał się w historii Mikołaj Radziwiłł zwany Sierotką, urodzony w 1549 roku, protoplasta nieświeskiej gałęzi rodu, która jako jedyna z trzech żyje do dziś. Wychowany w kalwinizmie, przeszedł na katolicyzm i walczył z reformacją. Podczas choroby w 1575 roku złożył ślub, że uda się z pielgrzymką do Ziemi Świętej.

Obietnicy dotrzymał: w 1582 roku z Nieświeża wyruszył do Palestyny, potem zaś odwiedził Egipt. Wśród rozmaitych pamiątek, jakie zabrał do domu były również… dwie mumie. Niestety, w drodze powrotnej książę, przerażony potężnym sztormem (jakoby klątwą za zabrane eksponaty) kazał je wyrzucić do morza…

fot.Tomasz Makowski/ domena publiczna

Nieśwież znalazł się w rękach Radziwiłłów w wyniku intratnego małżeństwa. Odziedziczył je Mikołaj zwany Czarnym po swojej matce Annie z Kiszków, która wniosła go w posad Janowi. Prawdziwym magnackim miastem uczynił go jednak Mikołaj „Sierotka” Radziwiłł.

I znów o włos od korony…

Janusz Radziwiłł – hetman wielki litewski, wojewoda wileński oraz… zdrajca. Zasłużony w wojskowej i dyplomatycznej służbie dla Rzeczypospolitej, po ataku Szwedów na Polskę w 1655 roku podpisał z nimi polityczne porozumienie. Oznaczało to zerwanie unii i uczynienie z Litwy osobnego państwa władanego przez Radziwiłła. W ten sposób marzenie wielu przedstawicieli tego ambitnego litewskiego rodu prawie stało się faktem. Prawie, bo władza księcia Janusza nie trwała długo.

Nastroje w Rzeczypospolitej odwróciły się i szlachta wystąpiła przeciw Szwedom. Pozbawiony pomocy protektorów, atakowany przez przeciwników, książę zmarł w 1655 roku na zamku w Tykocinie. Po koronę Rzeczypospolitej mógł teraz sięgnąć jego kuzyn – książę Bogusław. Podczas potopu szwedzkiego wspierał Janusza, ale potem odpowiednio się pokajał i uzyskał przebaczenie króla Jana Kazimierza. Ponownie zdobył popularność wśród szlachty – na tyle, że jego kandydaturę wysunięto na elekcji w 1669 roku. Przegrał z Michałem Korybutem Wiśniowieckim. Po raz kolejny korona wyślizgnęła się z rąk żądnych władzy Radziwiłłów.

Bogaty i durny

Kim natomiast był słynny, urodzony w 1734 roku, Karol Stanisław Radziwiłł, zwany „Panie Kochanku”? Bajecznie bogatym utracjuszem (podobno był jednym z najbogatszych ludzi w ówczesnej Europie!), który lekką ręką wydawał olbrzymie sumy na fanaberie i płoche zachcianki.

Inspiracją do napisania artykułu była książka Witolda Banacha „Radziwiłłowie. Burzliwe losy słynnego rodu” (Wydawnictwo Poznańskie 2018) opowiadająca dzieje jednej z najpotężniejszych familii w historii Polski.

Nie mniej „obfitą”, jak własna kiesa, miał on i wyobraźnię. Co to dla niego było dostać się do obozu nieprzyjaciela! Jak opowiadał, gdy raz w czasie wyprawy wojennej w Hiszpanii trafił w ręce wrogów, natychmiast wlazł do lufy armatniej wycelowanej we własny obóz. Gdy z niej wystrzelono – książę cały i zdrowy wrócił do swoich. Można? Jak widać Radziwiłłowie potrafili wszystko. No prawie…

Nie potrafił zaspokoić żony

Przyrodnim bratem Karola Stanisława był Hieronim Radziwiłł. W 1775 roku ożenił się z urodziwą niemiecką księżniczką Zofią Thurn und Taxis. Dziewięć lat po ślubie stała się ona przyczyną głośnego skandalu małżeńskiego. Oto wdała się w romans z przebywającym w Nieświeżu muzykiem o nazwisku Duszek, z którym uciekła, zabierając w dodatku wszystkie klejnoty.

Gdy o odejściu żony dowiedział się Hieronim, natychmiast zorganizował pogoń. Dopadł zbiegów w pruskiej Tylży i doprowadził do ich aresztowania. Księżniczka wcale jednak nie zamierzała wrócić do męża. Zostawiała go i prowadziła swobodne życie, wielokrotnie wdając się w miłosne związki i kompromitujące mezalianse. Jak refleksyjnie stwierdził książę Radziwiłł „Panie Kochanku”, „miała serce zbyt obszerne, by je zdołał wypełnić sam tylko małżonek…”

fot.malarz nieznany/ domena publiczna

Rzadko zdarzało się, aby to żony zostawiały Radziwiłłów. Częściej to oni zmieniali małżonki jak rękawiczki lub utrzymywali swoje kochanki. Niemieckiej księżniczce Zofii (na ilustracji po lewej) Hieronim jednak nie wystarczał (po prawej).

Kobieta czy ojczyzna? Jakże prosty wybór…

Rozbiory Polski sprawiły, że polityczna potęga Radziwiłłów uległa załamaniu. Nie skończyła się jednak ich rola w narodowych dziejach. Urodzony w 1786 roku Dominik Radziwiłł słynął z hulaszczego trybu życia, pełnego romansów i szaleństw. Miał nieślubnego syna i ślubną córkę. W 1811 roku, w wieku 26 lat, zostawił rodzinę, za własne pieniądze sformował pułk ułanów i wstąpił do armii Księstwa Warszawskiego. Wziął udział w wyprawie na Moskwę, a z uznaniem wyrażał się o nim sam Bonaparte.

Księżniczka Ludwika Pruska zapisała w swoich pamiętnikach taką oto opinię o nim: „Najbardziej waleczny i najbardziej odważny ze wszystkich Polaków”. Gdy koniec Napoleona stawał się coraz bliższy, Dominikowi radzono, by porzucił szeregi i wrócił do rodowego Nieświeża. Odparł wtedy: „Moje miejsce jest na czele mego pułku, a nie w Nieświeżu”. Ciekawe czy tak samo myślała pozostawiona bez pieniędzy z dziećmi żona… Książę-patriota zginął w bitwie pod Hanau 2 lata później.

Dla Polski

Na rzecz odrodzenia Polski działał też – tym razem na polu dyplomacji – Janusz Radziwiłł. W 1918 roku został dyrektorem Departamentu Spraw Politycznych w utworzonym przez Radę Regencyjną rządzie Jana Steczkowskiego. Departament był czymś w rodzaju ministerstwa spraw zagranicznych i zajmował się m.in. negocjacjami w sprawie tworzącej się armii polskiej oraz propagowaniem idei niepodległej Polski.

fot.Narodowe Archiwum Cyfrowe/ domena publiczna

Wśród Radziwiłłów byli nie tylko zdrajcy, szaleńcy, utracjusze czy stręczyciele. Najpotężniejszy ród w historii Polski wydał także wybitnych polityków i patriotów jak Janusz Radziwiłł, który nie wahał się interweniować u Göringa, aby uwolnił on profesorów UJ, uwięzionych w czasie wojny. Na zdjęciu po lewej z księciem Zdzisławem Lubomirskim (po prawej) z 1938 roku.

To właśnie Janusz Radziwiłł wystosował 7 października 1918 roku pismo do kanclerza Niemiec z żądaniem uwolnienia przetrzymywanego w twierdzy magdeburskiej Józefa Piłsudskiego. Ojciec Janusza – Ferdynand Radziwiłł – 10 lutego 1919 roku, jako marszałek senior, otworzył w Warszawie pierwsze posiedzenie odrodzonego Sejmu polskiego.

Obywatele świata

Jak możemy przeczytać w książce Witolda Banacha zatytułowanej „Radziwiłłowie. Burzliwe losy słynnego rodu”:

Radziwiłłowie byli obywatelami świata w najpełniejszym tego słowa znaczeniu. Swoje majątki, pałace, domy posiadali w Polsce, Rosji, Niemczech, Francji, Włoszech. Byli przyjaciółmi królów, cesarzy, carów, ministrów, ambasadorów i… prezydenta USA. Pisali swoimi losami tak barwne historie, że ich przedstawienie mogłoby stanowić pasjonującą sagę, w której znajdziemy wszystko, co niezbędne do wielkiej panoramicznej opowieści.

A ta opowieść wcale nie zakończyła się wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości. Ciąg dalszy historii Radziwiłłów rozgrywał się w obliczu wielkiej historii. Tej, którą napisał Katyń, a także tej, której karty otworzyła prezydentura Johna Fitzgeralda Kennedy’ego, który był szwagrem… Radziwiłła!

Bibliografia:

1. Witold Banach, Radziwiłłowie. Burzliwe losy słynnego rodu, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2018.
2. Kazimierz Bartoszewicz, Radziwiłłowie, Księgarnia J. Czerneckiego, Warszawa-Kraków 1927.
3. Stanisław Cynarski, Zygmunt August, Ossolineum, Wrocław 1988.
4. Stanisław Mackiewicz, Dom Radziwiłłów, Czytelnik, Warszawa 1990.
5. Władysław Semkowicz, O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtą polską w Horodle 1413 r. [w:] „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie”, t. V, Kraków 1921.
6. Radziwiłłowie herbu Trąby (oprac. zbiorowe), DiG, Warszawa 1996.