Historia liberum veto w Polsce

Możliwe jest wskazanie źródła liberum veto. Jest nim konkretna zasada ustrojowa: zasada jednomyślności, która wywodzi się jeszcze z początków polskiego parlamentaryzmu. Dążono wtedy do tego, by zawsze osiągnięty został consensus, czyli porozumienie ogółu.

Zasada liberum veto: jej istota i skala wykorzystywania

Ciężko jest jednoznacznie wskazać moment, w którym ona zaistniała. Jak wspomina Michał Dankowski, uznanie urzędowe tej zasady miało miejsce w orędziu Zygmunta Starego do szlachty krakowskiej z 1514 roku. Jak z kolei podaje Anna Grześkowiak-Krwawicz, można było stwierdzić, że fundamentami tzw. polskiej wolności były konstytucja nihil novi, dająca władzę pozytywną, oraz ius vetandi – dające władzę negatywną, polegającą na możliwości obrony przed narzuceniem niechcianych praw i ochrony wolności. Przy pomocy liberum veto uczynić to mogła jedna osoba.

W kontekście funkcjonowania zasady liberum veto w Polsce, dającej prawo każdemu posłowi do zerwania sejmu, prezentowane są różne statystyki tego, jak często była ona stosowana i do zerwania ilu sejmów w ten sposób doszło. Historia sejmu polskiego zna jednak wiele takich przypadków. Do pewnego momentu przyczyną nie było nawet veto samo w sobie.

fot.domena publiczna

Sejm koronny za panowania Zygmunta II Augusta

Za Zygmunta III Wazy do rozejścia się sejmu bez podjęcia uchwał doszło sześciokrotnie. Czas Władysława IV był trochę spokojniejszy, bo zdarzyło się to tylko 3 razy. Z kolei panowanie Jana Kazimierza to 7 takich sejmów, przy czym uważa się, że zasadę liberum veto stosować zaczęto za jego czasów. Za Jana III Sobieskiego zrywanie sejmu stało się praktyką niemalże nagminną. Tragiczny zaś pod tym względem okazał się czas panowania obu Sasów: za Augusta II Mocnego zerwano 9 sejmów, natomiast za Augusta III – w zależności od autora – wszystkie lub niemalże wszystkie.

Poseł upicki zrywa sejm

Powszechnie uważa się, że pierwsze zerwanie sejmu z woli jednego posła miało miejsce na sejmie, którego obrady rozpoczęły się 26 stycznia 1652 roku. Obfitowały one w wiele bulwersujących sytuacji (choćby sprawa Hieronima Radziejowskiego) oraz sporów pomiędzy obozem Jana Kazimierza a opozycją (aczkolwiek Jerzy Sebastian Lubomirski i Janusz Radziwiłł się nie stawili). Bez podjęcia żadnej uchwały zakończył się i ostatni dzień obrad sejmu, 9 marca. Padła wówczas propozycja ich przedłużenia o jeden dzień. I w tym momencie to się stało.

Powstał Władysław Siciński, poseł upicki, który stanowczo stwierdził: – Ja nie pozwalam na prolongację, co później tłumaczył otrzymaną instrukcją poselską. Po czym od razu wyszedł. Co było w takiej sytuacji począć? Niektórzy jeszcze mieli nadzieję, że Siciński odwoła swoją protestację. Jednak w poniedziałek, 11 marca, nic takiego się nie stało. Sejmowe obrady trzeba było zakończyć, co zresztą było na rękę i królowi, i opozycji.

Za prowodyra tej sytuacji uważany jest hetman polny litewski Janusz Radziwiłł. Miał w tym własny interes, dotyczący m.in. kwestii losu wakującej buławy litewskiej. Paradoksalnie jednak można powiedzieć, że poseł Władysław Siciński… bronił obowiązującego wtedy prawa. Jak bowiem informuje Izabela Lewandowska-Marzec, prolongacja obrad sejmu została oficjalnie zakazana na mocy uchwały z 1633 roku. De facto jedynie ostrożnie zgadzano się na jednodniowe przedłużenie obrad sejmu zwyczajnego.

Czytaj też: Czy to się w ogóle mogło udać? Narodziny i śmierć demokracji szlacheckiej w Polsce

Pierwsze formalne zerwanie sejmu

Postawić jednak należy pytanie o to czy rzeczywiście to właśnie wtedy po raz pierwszy obrady zostały zerwane? Przecież poseł upicki uniemożliwił jedynie przedłużenie obrad. Jeżeli chcielibyśmy odnaleźć pierwszy sejm zwyczajny, który został zerwany jeszcze w trakcie „regulaminowego” czasu trwania obrad, to powinniśmy raczej zwrócić uwagę na 5 listopada 1669 roku, a wtedy pierwszym formalnym zerwaniem sejmu stałoby się zerwanie w 35. dniu obrad sejmu koronacyjnego Michała Korybuta Wiśniowieckiego.

fot. Johann Hoffmann – Jerzy Lileyko/domena publiczna

Pierwszym formalnym zerwaniem sejmu stałoby się zerwanie w 35. dniu obrad sejmu koronacyjnego Michała Korybuta Wiśniowieckiego.

Za dyskusyjną należy tu uznać sprawę zerwania obrad w 1639 roku przez Jerzego Lubomirskiego. Jednym z głównych podnoszonych przeciwko „pierwszeństwu” tego przypadku argumentów jest to, że nie działał on wtedy sam, a ze wsparciem innych posłów biorących udział w obradach.

O awanturach sejmowych i próbach reform słów kilka

Właściwie od samego początku liberum veto uważano za dość problematyczne. Sejmy jednak nadal były zrywane. W burzliwych latach panowania Jana Kazimierza na uwagę zasługuje ten, który został zwołany na 11 lutego 1654 roku. Konflikt króla z sejmikami, które chciały m.in. ograniczyć władzę królewską nad wojskiem, trwał w najlepsze nawet wtedy, gdy nadeszła informacja o tym, że zaczęła się wojna z Moskwą. Tym razem to stronnicy króla zaczęli „nie pozwalać”. Zerwano sejm, który rozszedł się bez podjęcia jakiejkolwiek wiążącej uchwały. A już w trakcie potopu szwedzkiego zaczęły pojawiać się sugestie, że liberum veto okazało się uprawnieniem wadliwym i że tę destrukcyjną w skutkach zasadę trzeba będzie jednak ograniczyć lub nawet ją znieść.

Na projektach się jednak skończyło. Jak zresztą i często później. Tego typu propozycje poprawy funkcjonowania państwa zostały odrzucone przez sejmy z lat 1661 i 1662. Z podobnych planów na pewnym etapie musiał także zrezygnować Jan III Sobieski, któremu jasno dała to do zrozumienia opozycja magnacka na sejmach z lat 1676–1679. Zresztą wspierana zarówno przez Hohenzollernów, jak i Habsburgów. Wracając natomiast do praktyki stosowania liberum veto: kuriozalna sytuacja miała miejsce w roku 1688, w którym to nie zdołano nawet jeszcze na dobre rozpocząć obrad, bo… zerwano je, jeszcze zanim w ogóle został wybrany marszałek sejmu!

Czytaj też: Jak Szwedzi złupili Polskę podczas potopu?

Remedium na liberum veto? Konfederacja!

W jaki sposób można było w ogóle rządzić państwem, w którym groźba zastosowania przez kogoś liberum veto była wszechobecna? Mariusz Markiewicz wspomina, że np. August II starał się kierować państwem głównie w oparciu o konfederacje, ponieważ w takim przypadku liberum veto mu w ogóle nie groziło. W radach konfederackich decyzje podejmowane były większością głosów. Równocześnie doradcy proponowali królowi różne sposoby usprawnienia państwa, a proponowany model angielski zakładał m.in. ukrócenie liberum veto.

fot.Walery Eljasz-Radzikowski/domena publiczna

Zawiązanie konfederacji tyszowieckiej

Konfederacje zawiązywane były oczywiście i wcześniej. Weźmy chociażby konfederację gołąbską z 1672 roku czy tyszowiecką z 1655. Zamiast sejmu w państwie funkcjonował wtedy zjazd generalny lub walna rada, a w rubryce liberum veto można byłoby zapisać: „nie dotyczy”. Jak wyjaśnia to Mariusz Markiewicz, nie wynikało to ze specjalnej uchwały, ale z praktyki, gdyż w sytuacji związku braterskiego nie liczono się ze zdaniem opozycjonistów. W przyszłości posłużono się kilka razy tą metodą, aby nie dopuścić do zerwania ważnych sejmów. Chociaż nie zawsze wychodziło to Polsce na dobre.

Liberum veto w służbie zaborców

W zasadzie ingerencja przyszłych zaborców w polski porządek prawny w kontekście liberum veto zaczęła się jeszcze nawet przed samymi zaborami. Dość wcześnie zaczęła o tym myśleć Katarzyna II, która po śmierci Augusta III uważała, że należy tak wpłynąć na sytuację polityczną w Polsce, by został wybrany król, który zagwarantuje zachowanie liberum veto. Utrata możliwości zrywania sejmów przez swoich „agentów” byłaby z pewnością nie po myśli Rosji. Zresztą taka polityka Rosji bynajmniej nie była czymś nowym. Takie samo podejście prezentował wcześniej chociażby Piotr I. Paradoksalnie pierwszego sejmu rozbiorowego nie dało się zerwać przy pomocy liberum veto, ponieważ zawiązana została wtedy konfederacja.

O tym, że taki kierunek polityki został przez Rosję przyjęty, mogliśmy się przekonać już w trakcie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, podczas sejmu z roku 1766. Wtedy to Andrzej Zamoyski zaproponował wprowadzenie reformy, dzięki której tylko w sprawach ekonomicznych możliwe stałoby się podejmowanie decyzji większością głosów. Katarzyna II zareagowała na to słowami: Nieźle oszukać się nas starają, lecz im się to nie uda. A tak Rosja, jak i Prusy zagroziły wojną, jeżeli liberum veto zostałoby zlikwidowane.

Zresztą Katarzyna II wspierała nawet domagające się utrzymania tej zasady konfederacje. A w celu wprowadzenia dodatkowego zamieszania „siły zewnętrzne” zaczęły domagać się praw dla dysydentów, czyli wyznawców protestantyzmu i prawosławia. Z reform zrezygnowano. Natomiast możliwość zrywania sejmów znalazła później potwierdzenie w przyjętych przepisach prawnych. Pakiet ustaw został przyjęty na sejmie w roku 1768. Zatwierdzono chociażby prawa kardynalne, wśród których znalazły się m.in. wolna elekcja, prawo szlachty do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi i właśnie liberum veto.

Czytaj też: Pierwsza w Europie, druga na świecie. Konstytucja 3 Maja

Ostatnie próby reform wewnętrznych

Ostatnią szansą, aby coś jeszcze zmienić w chylącym się powoli ku upadkowi państwie, stały się obrady Sejmu Wielkiego, trwające od 1788 do 1792 roku. Czas ten pełen był wielkich wystąpień, a wśród nich znalazło się to autorstwa Stanisława Staszica, który postulował m.in. zniesienie liberum veto. I jego postulat miał zostać spełniony. Trzy lata później uchwalona została Konstytucja 3 Maja, na mocy której w istocie wprowadzano zasadę głosowania większością głosów, likwidując tragiczne w skutkach dla historii Polski liberum veto. Dlaczego jednak polska szlachta nie zerwała Sejmu Wielkiego? Odpowiedź jest prosta: ponieważ obradował on pod węzłem konfederacji. A zatem zerwać się go po prostu nie dało.

fot.Jan Matejko/domena publiczna

Liberum veto zostało ostatecznie w Polsce zlikwidowane. Szkoda tylko, że razem z Polską.

Sukces Konstytucji 3 Maja miał jednak obrócić się wniwecz. Nastał czas II rozbioru Polski, która przestawała już istnieć jako samodzielne państwo. Do tego 16 października 1793 roku sejm grodzieński zatwierdził zawarcie układu polsko-rosyjskiego, na mocy którego właściwie traciła już wtedy suwerenność. Sejm ten wprowadził też szereg zmian ustrojowych. W ich ramach postanowiono, że liberum veto miało mieć zastosowanie, aczkolwiek tylko do spraw dotyczących naruszania praw kardynalnych. Wszystko to nie miało już jednak decydującego znaczenia. Bo niedługo później w końcu się udało. Liberum veto zostało ostatecznie w Polsce zlikwidowane. Szkoda tylko, że razem z Polską.

Bibliografia

1. Bogucka, Dawna Polska. Narodziny, rozkwit, upadek, Wydawnictwo Trio, Warszawa 1998.
2. Z. Dankowski, Liberum veto. Chluba czy przekleństwo?, Jagiellońskie Wydawnictwo Naukowe, Toruń 2019.
3. Dybkowska, Polskie dzieje od czasów najdawniejszych do współczesności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
4. Grześkowiak-Krwawicz, Veto – wolność – władza w polskiej myśli politycznej wieku XVIII, „Kwartalnik Historyczny”, Rocznik CXI, nr 3/2004.
5. Lewandowska-Malec, Sejmy rozerwane i zerwane w XVII stuleciu, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego”, tom XII/2009.
6. Markiewicz, Historia Polski 1492-1795, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002.
7. Samsonowicz, J. Tazbir, T. Łepkowski, T. Nałęcz, Polska. Losy państwa i narodu do 1939, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 2003.
8. Spórna, Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2003.
9. Wójcik, Jan Kazimierz Waza, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1997.