Czy Rycheza była złą królową?

Trzecia dekada XI wieku była niespokojnym czasem dla Polski. Po śmierci Bolesława Chrobrego, jak zapisał w swojej Kronice Gall Anonim: „Złoty wiek zmienił się w ołowiany. Polska, przedtem królowa strojna w koronę błyszczącą złotem i drogimi kamieniami, siedzi w popiele odziana w strojne szaty”. Mieszko II Lambert nie dorównywał słynnemu ojcu. Dziejopisarze nazwali go „gnuśnym”. Wieki później Długosz zarzucał mu wręcz, że był „głuchy na rady i lekkomyślny w czynie”.

Na dodatek państwo, które otrzymał „w spadku” po Chrobrym było skłócone ze wszystkimi sąsiadami oraz targane przez wewnętrzne konflikty. Bracia Mieszka spiskowali przeciwko niemu, a starszy Bezprym zdołał nawet na krótko przejąć od niego władzę. Mieszko przebywał wówczas w czeskiej niewoli, gdzie miał zostać wykastrowany. Ostatecznie wypędził zdradzieckiego brata i wrócił na tron, ale największej szkody nie mógł już naprawić: Polska po zaledwie sześciu latach przestała być królestwem.

Co wspólnego miała z tym pierwsza polska królowa, Rycheza? Cóż, przez stulecia uważano, że to właśnie ona była temu wszystkiemu winna…

Cesarski rodowód

Z początku nic nie zapowiadało politycznej katastrofy. Ba, małżeństwo Mieszka II Lamberta z Rychezą (Ryksą), siostrzenicą Ottona III i córką palatyna lotaryńskiego Ehrenfrieda Ezzona potraktowano jako olbrzymie wyróżnienie. „Młody, 23-letni wówczas książę brał za żonę bliską krewną cesarza. Jego dziad Mieszko I czy ojciec Bolesław Chrobry o takiej partii mogli jedynie pomarzyć. Również żenili się z Niemkami, ale co najwyżej margrabiankami, damami pochodzącymi z rodów o znacznie niższej pozycji w hierarchii społecznej” – mówi prof. Jerzy Strzelczyk.

fot.Jan Matejko – Biblioteka Narodowa/domena publiczna

Rychezę obwiniano o wszystko co złe. Pochodząca z Niemiec królowa miała gnębić poddanych, a potem ukraść insygnia władzy.

W dużej mierze to właśnie dzięki Rychezie Piastowie zostali w 1025 roku królami. Mimo to w świadomości Polaków zapisała się jako zła Niemka, która zdradziła Polskę. A to dlatego, że korony, o które z takim trudem po 25 latach wojen i politycznych podchodów się wystarano, zaledwie sześć lat później miała ukraść i wywieźć z kraju, by oddać je cesarzowi Konradowi II.

Uciekająca królowa

Autor Roczników hildesheimskich zapisał, że w 1031 roku, gdy Mieszko II został wygnany z kraju przez Bezpryma, Rycheza „zwinęła manatki” i wraz z synem, około 15-letnim wówczas Kazimierzem, uciekła za granicę. Bynajmniej nie zabrała jedynie najpotrzebniejszych rzeczy. Poza biżuterią, osobistymi drobiazgami, relikwiami i księgami zapakowała również… dwie korony – swoją i mężowską. To wszystko zawiozła prosto na niemiecki dwór.

Przez wieki uważano to za dowód największej zdrady – oto królowa ukradła insygnia władzy i oddała je Niemcom, niwecząc dekady starań Chrobrego o zbudowanie silnej pozycji Polski. Ignorowano przy tym fakt że według źródeł zrobiła to na polecenie Bezpryma (lub wręcz on sam je tam odesłał). Jak było naprawdę – zapewne nigdy się nie dowiemy. Ale pragnienie doprowadzenia do upadku monarchii Piastów bynajmniej nie musiało być jej jedyną motywacją.

fot. Miechowita, Maciej (1519) Chronica Polonorum/domena publiczna

Rycheza miała ukraść i wywieźć z Polski korony – swoją i męża, którymi zostali koronowani w 1025 roku wraz z Bolesławem Chrobrym.

Historycy podkreślają, że mogło być wręcz przeciwnie: wywiezienie koron – oraz następcy tronu – z kraju mogło mieć na celu zapewnienie Polsce bezpieczeństwa. Niestety o okolicznościach wyjazdu Rychezy wiadomo niewiele. Zgodnie z kroniką opactwa Brauweiler kierowały nią głównie pobudki pozapolityczne: niechęć do „barbarzyńskich obrzędów Słowian” oraz „rozwód” z mężem. Bynajmniej nie z powodu kastracji, a „nienawiści i podjudzania niejakiej nałożnicy”. „Wiele więc wskazuje na to, że Mieszko II zdradzał królową, zanim popadł w tarapaty” – komentuje prof. Strzelczyk. To właśnie dlatego „zmieniając ubiór z pomocą jakichś ludzi” miała potajemnie uciec i nigdy już nie wrócić do Polski.

Czytaj też: Kastrat na polskim tronie. Czy synowi Bolesława Chrobrego naprawdę zmiażdżono genitalia? [18+]

Porwane i zbezczeszczone zwłoki

Gall Anonim podaje jeszcze inną wersję. Według niego po śmierci Mieszka Rycheza miała dzierżyć stery kraju jako regentka panująca w imieniu małoletniego Kazimierza, ale „niegodziwcy” wypędzili ją z królestwa, zachowując jej syna na tronie „dla oszukańczego pozoru”. Problem stanowi tu jednak chronologia – gdy Mieszko w 1034 roku zmarł, Kazimierz miał 18 lat, więc raczej nie potrzebował trzymać się maminej spódnicy i mógł rządzić samodzielnie.

fot.Litografia H. Waltera wg rys. Osterwalda / domena publiczna

Czaszka Rychezy.

Historycy przyjmują, że Rycheza po wyjeździe z Polski już do niej nie wróciła. Nie miała zatem okazji spotkać się z wiarołomnym mężem ani bezpośrednio wspierać syna, kiedy po wojnie domowej stanął na czele państwa. Aż do śmierci (a żyła bardzo długo, bo niemal 70 lat, zmarła w 1063 roku) nosiła jednak tytuł królowej. Losy jej doczesnych szczątków były nie mniej pogmatwane niż historia jej życia. Po pogrzebie, który zaplanowała w najdrobniejszych szczegółach i za który sama zapłaciła, jej ciało zostało… uprowadzone, a później przez setki lat było wystawiane na widok publiczny i stopniowo rozkradane na części.

Czytaj też: Tysiąc lat pogardy. Dlaczego porwano zwłoki pierwszej polskiej królowej?

Nie taka zła kobieta?

Wielu przekonanych o jej kluczowej roli w niepokojach targających Polską w latach 30. XI wieku uzna zapewne: „a dobrze jej tak”. Jednak obarczanie Rychezy winą o całe zło, jakie spotkało nasz kraj w tym okresie jest bardzo krzywdzące. Wbrew temu, co twierdzili o niej potomni, nie była bowiem archetypem złej Niemki. Prof. Strzelczyk podsumowuje:

Długosz napisał o niej, że kazała Mieszkowi II gnębić poddanych daninami i podatkami, co doprowadziło kraj do upadku. To nie ma nic wspólnego z prawdą historyczną. Rycheza niewątpliwie przysłużyła się Polsce. Nie tylko dlatego, że za jej sprawą powstawały nowe kościoły w Krakowie, lecz także dlatego, że wychowywała młodego Kazimierza, który – jak mamy powody przypuszczać –  otrzymał dobre wykształcenie. Pomagała mu, gdy potem wrócił do Polski z wygnania. Jej kontakty z klerem archidiecezji kolońskiej ułatwiły odbudowę Kościoła w Polsce, który pod koniec lat 30. XI w. leżał w gruzach po niepokojach społecznych i reakcji pogańskiej.

Cóż, jak widać nie taka Rycheza zła, jak ją malują…

Polecamy video: Znienawidzona królowa Bona

Bibliografia:

1. Gall Anonim, Kronika polska, Wydawnictwo Naukowe UMK 2024.
2. Paweł Jasienica, Polska Piastów, Wydawnictwo MG 2022.
3. Kamil Janicki, Damy ze skazą, Znak Horyzont 2016.
4. Mirosław Maciorowski, Beata Maciejewska, Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana, Wydawnictwo Agora 2018.