Wawel pod hańbą swastyki

Już 6 września 1939 roku około godziny 13:00 oficerowie Wehrmachtu: generał Franz Schubert, pułkownik Schermann i major von Wedel zakomunikowali wciąż koordynującemu prace konserwatorskie Adolfowi Szyszko-Bohuszowi, że w imieniu Adolfa Hitlera biorą Wawel pod swoją „opiekę”. Usłyszał także, że chociaż jest to obiekt wojskowy, sam Hitler miał rozkazać, by Wawel nie został zbombardowany.

Oficerów niezmiernie zdziwić miała odpowiedź, iż ów obiekt od dawna już nie jest austriacką cytadelą. Zapewne spodziewali się, że nadal znajdują się tu koszary, co pozwoliłoby na szybkie rozlokowanie wojska. Tymczasowo komisarycznym zarządcą zamku ustanowiono konfidenta – katedralnego organistę Fryderyka Borgiela, który zresztą witał oficerów z nazistowską przepaską. Natomiast na maszt Baszty Senatorskiej wciągnięto banderę wojenną III Rzeszy.

Z Wawelu wyrzucono wszystkich Polaków. Mieli się przenieść do miasta, do mieszkań po wywiezionych Żydach. Wyrzucono również duchownych, którym odebrano klucze do katedry. Sam Kraków został podzielony na strefę niemiecką, mieszaną i polską. Niemcy przejęli m.in. zabytkowe budynki, uznając je za „od zawsze” niemieckie. Momentów wstydu było zresztą więcej. Jeszcze w grudniu 1939 roku na Wawelu, ponoć przy toastach szampanem i wódką, miało miejsce spotkanie Heinricha Himmlera z radziecką „komisją graniczną”. Na Wawelu zamieszkał m.in. dowódca SS i Policji w Generalnym Gubernatorstwie Friedrich Wilhelm Krüger. A ile mury zamkowe musiały później znieść narad w sprawie egzekucji rzekomych polskich „zbrodniarzy”…

Konserwator – konspirator – obrońca polskości Wawelu

Niemców szczególnie interesowało to, co się stało z arrasami. Mieli nadzieję dowiedzieć się tego od aresztowanego wraz ze współpracownikami Szyszko-Bohusza. Jednak zarówno on, jak i komisaryczny zarządca potwierdzili, że wywieziono je za granicę. Niepocieszeni Niemcy musieli zatem wypuścić aresztantów. Szyszko-Bohusz pozostał w trakcie wojny na Wawelu, chociaż oficjalnie w charakterze rysownika w biurze architektonicznym Koettgen i Horstmann. Ale i on miał w pracy dla Niemców ukryty cel. A w zasadzie dwa.

fot.NAC/domena publiczna

Poczty sztandarowe NSDAP i żołnierze na dziedzińcu Wawelu.

Po pierwsze, starał się w miarę możliwości zapobiegać dewastacji zamku. A po drugie, chodziło o konspirację. Założył tajny Komitet, którego spotkania odbywały się w jego mieszkaniu. On sam, tworząc projekty dla Niemców, od razu opracowywał sposoby na późniejsze usunięcie dokonanych zmian, co wykorzystano po zakończeniu II wojny światowej. Starał się też w miarę możliwości ukrywać istotne eksponaty. 18 grudnia 1939 roku został ponownie aresztowany, ale uratowała go jego pozycja i fachowa wiedza, która była Niemcom potrzebna. Wszystko to jednak kosztowało go sporo zdrowia. W 1942 roku przeszedł zawał. Zmarł niedługo po wojnie, w 1948 roku, w wieku 65 lat.

Wawel Krakauer Burg

Zamieszkującym w Krakowie Polakom zakazano wszystkiego, co mogło przypominać im o państwowości i chlubnej przeszłości. Zabroniono teatrów, kin, czasopism, a nawet posiadania odbiorników radiowych. W 1941 roku Rynek Główny przemianowano na Adolf Hitler Platz. Zadbano też o to, by spróbować wymazać z pamięci Polaków nazwę Wawel. Dla nazistów był to po prostu Krakauer Burg. Cały kompleks na wzgórzu zamkowym określono mianem Burgstadt. W powstałej w Krakowie niemieckiej gazecie „Krakauer Zeitung” napisano o nim tak: Tu bije serce dzisiejszego Generalnego Gubernatorstwa i zasila arterie tego zaniedbanego kraju zdrową krwią, która na nowo wszystko ożywia. Chciałoby się powiedzieć: raczej morduje.

Czyniono też wiele, by przypisać Niemcom wszelkie krakowskie osiągnięcia architektoniczne, jednocześnie likwidując wszelkie przejawy polskości. Przez to zniszczony został chociażby pomnik Tadeusza Kościuszki. Zresztą nie tylko on. Ofiarą działalności nazistów w Krakowie padły także pomniki Adama Mickiewicza oraz Grunwaldzki. Mimo to mieszkańcy nadal odwiedzali miejsce, gdzie stał pomnik naszego wieszcza. Swoją drogą w planach było nawet usunięcie kopców Piłsudskiego i Kościuszki.

Czytaj też: O sekundę za późno! Zamach Armii Krajowej na życie Hansa Franka

O panowaniu (tfu!) „króla Polski”

Jeszcze na początku listopada 1939 roku stojący na czele Generalnego Gubernatorstwa Hans Frank spotkał się w Berlinie z Hitlerem, który nakazał mu „zrujnowanie” Zamku Królewskiego w Warszawie. Siedzibą Franka miał się stać zamek na Wawelu. Dzień przeprowadzki wyznaczono na 7 listopada. Przybycie generalnego gubernatora zaplanowano co do minuty. Swój gabinet urządził w sali Poselskiej. Do 1944 roku zajmował się budową swojej kancelarii na Wawelu. Zresztą ten oportunista nie przepuścił żadnej okazji, by móc zagarnąć dla siebie jakiś splendor czy korzyści. Mawiano o nim: Im Westen liegt Frankreich, im Osten wird Frank reich.

fot.NAC/domena publiczna

Uroczystości z okazji przeniesienia dowództwa wojskowego Generalnego Gubernatorstwa do Krakowa. Wciąganie flagi III Rzeszy.

Hans Frank, jak mówił, chciał wskrzesić na Wawelu renesansowy dwór – w samym sercu słowiańskiego barbarzyństwa. Szczytem bezczelności, obłudy czy po prostu chamstwa było nazywanie go „królem Polski”. Tak pisywał o nim chociażby Joseph Goebbels. Zatrudnieni na Wawelu Polacy mieli obowiązek zdejmować czapki przed „królem”. 23 maja 1940 roku, w dzień jego urodzin „Krakauer Zeitung” opublikowała obszerny artykuł o tym, jak to rezydując w pokojach i komnatach zamku, Frank ciężko pracuje i podejmuje przemyślane decyzje. Sam gubernator po tym, jak w roku 1943 Hitler nie zgodził się na jego rozwód, sprawił, że nawet jego żona, dotychczas mieszkająca z ich dziećmi na Wawelu, stała się w Krakowie persona non grata.

Czytaj też: Najważniejsi naziści po zakończeniu wojny. Co stało się z Goebbelsem, Hessem, Frankiem?

Wawel „w służbie” nazistowskiej propagandy

Oczywiście Wawel zaczęto przebudowywać – i to w sposób bezmyślny. Słynna sala Senatorska została przerobiona na kino dla Franka i jego ekipy. Parter stał się kasynem. Na terenie całego kompleksu bezpardonowo niszczono dawne elementy konstrukcji, betonem zamurowując inne. Paradoksalnie prace budowlane były sabotowane nie tylko przez Polaków, ale i Niemców, którzy chcieli wymigać się od wysłania na front wschodni. M.in. dzięki tym sabotażom fiaskiem zakończyły się plany przebudowy zachodniego skrzydła.

Na szczęście nie ziściły się też pomysły dotyczące przekształcenia zamku w jedną z rezydencji Hitlera. Ten ostatni nie był tym zainteresowany, aczkolwiek zamek na Wawelu nazywał wspaniałym odpowiednikiem katedry w Strasburgu. Nigdy jednak nie przyjechał do Krakowa. Inna rzecz, że nie wiadomo, czy Frank kiedykolwiek odważył się go zaprosić. Pomimo przechwałek o świetnych z nim relacjach.

Bezczelność okupantów wyrażała się też w akcjach propagandowych, takich jak zaproszenie zagranicznych dziennikarzy na Wawel w 1941 roku, którzy mieli możliwość „przekonać się” na podstawie rozmów z Polakami, że to, co wypisuje się o Niemcach, to oszczerstwa. Oczywiście Polacy wypowiadali się w „towarzystwie” funkcjonariusza w mundurze. Natomiast podczas zorganizowanego dla lekarzy przyjęcia na Wawelu „król” określił ludobójstwo usuwaniem żydowskiego elementu celem uzdrowienia Europy.

Na wieść o postępach Armii Czerwonej pierzchali i grabili

W obliczu ofensywy Armii Czerwonej Hans Frank nazwał Wawel twierdzą oblężniczą przeciwko bolszewizmowi. W 1944 roku, kiedy wojska radzieckie z łatwością pokonywały coraz słabszy niemiecki opór, na Wawelu zorganizowano wręcz maraton kulturalny: spektakle, opery, balety, wieczory autorskie. Wszystko, żeby podtrzymać na duchu skazanych na porażkę nazistów. Jeszcze 9 stycznia 1945 roku zorganizowano koncert filharmoniczny, w którego programie znalazła się „Niedokończona” VIII symfonia Schuberta. Ale Frank musiał w końcu spojrzeć prawdzie w oczy. Ponoć sam zdjął nazistowską banderę z Baszty Senatorskiej.

fot.NAC/domena publiczna

Uroczyste przeniesienie sztandarów NSDAP z dworca krakowskiego na Wawel w pierwszą rocznicę utworzenia Generalnego Gubernatorstwa.

Jeszcze zanim Armia Czerwona wkroczyła do Krakowa, doszło do intensyfikacji grabieży zgromadzonych w mieście dzieł sztuki. Nie starczyłoby tu miejsca, aby wymienić wszystko, co przez tych kilka lat zrabowano z Wawelu i Krakowa. Zaczęło się od obrazków przemycanych pod mundurami żołnierzy. Potem już poszło szybko. Naziści tylko patrzyli, jak złapać dla siebie jak najlepsze kąski. W tym stojący najwyżej w hierarchii. Hans Frank i Hermann Göring odważali się nawet podbierać dzieła z I, zarezerwowanej dla samego Hitlera kategorii. Gubernator nakazał w 1944 roku wywożenie zrabowanych dzieł sztuki koleją do pałacu Manfreda von Richthofena w Sichowie na Śląsku.

Okupanci opuścili Wawel dopiero w styczniu 1945 roku. A raczej z niego uciekli. W tym samym miesiącu na wyjazd zdecydował się sam Hans Frank. Skierował się do Sichowa. Na „koncie” miał zrabowane obrazy takich mistrzów, jak Leonardo da Vinci, Rembrandt, Rubens czy Albrecht Dürer. 4 maja został aresztowany przez Amerykanów. Co do Krakowa: ostatni niemieccy żołnierze opuścili miasto 20 stycznia 1945 roku. Wawel ponownie powrócił w polskie ręce. Chociaż jakby trochę… skrępowane i ocenzurowane.

To czwarta część Ciekawostkowej serii o historii Wawelu. Poprzednie znajdziecie TUTAJ, TUTAJ i TUTAJ, a kolejne TUTAJ i TUTAJ.

Bibliografia

1. Drozdowski, Kraków jako stolica Generalnego Gubernatorstwa. Wpływ stołeczności na życie miasta [w:] W. Jarno, J. Kita (red.) Oblicza wojny. Tom 5. Miasto i wojna, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2021.
2. Purchla, „Norymberga Wschodu” Hansa Franka [w:] Ż. Komar, J. Purchla (red.), Kłopotliwe dziedzictwo? Architektura Trzeciej Rzeszy w Polsce, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków 2020.
3. Rożek, Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Kraków 1993.
4. Schenk, Krakauer Burg wawel jako odrodek władzy generalnego gubernatora Hansa Franka w latach 1939-1945, Wysoki Zamek, Kraków 2013.
5. Schenk, Zamek krakowski – Centrala władzy generalnego gubernatora Hansa Franka 1939-1945, www.dieter-schenk.info, dostęp: 22.04.2023.
6. S. Szlezynger, Przyczynek do działalności konserwatorskiej Adolfa Szyszko-Bohusza na Wawelu, „Studia Waweliana”, tom VIII/1999.