Ledwie Polska wróciła na mapy Europy po okresie zaborów, a jej niepodległość znów była zagrożona. Jak przebiegała wojna polsko-bolszewicka w latach 1919–1921?
Wskutek rewolucji październikowej na gruzach obalonego caratu powstała Rosja Radziecka. W 1919 roku walki pomiędzy „białymi” a „czerwonymi” jeszcze trwały. Józef Piłsudski, nie chcąc powrotu caratu, nie opowiedział się po żadnej ze stron. Mimo to bolszewicy zaatakowali niedawno odrodzoną Polskę – bo stała im na drodze do rozszerzenia rewolucji na zachód. Jak twierdził Włodzimierz Lenin, musiał nastąpić szereg straszliwych bojów pomiędzy Republiką Radziecką a państwami burżuazyjnymi. II Rzeczpospolita miała po prostu to nieszczęście, że była blisko.
A więc wojna…
1919 rok
3 stycznia – wojska radzieckie uderzają na Wilno (a 29 grudnia 1918 roku oddziały tworzące wcześniej Samoobronę Wileńską zostają rozwiązane)
5 stycznia – polskie oddziały zostają wypchnięte z Wilna
luty – walki na Białorusi
fot.Lonio17 / CC BY-SA 4.0Przebieg linii frontu wschodniego (polsko-bolszewickiego i polsko-ukraińskiego) w lutym 1919
14 lutego – polskie wojska docierają do Mostów nad Niemnem, powstaje pierwsza linia frontu
podjęta wiosną próba pertraktacji polsko radzieckich okazuje się nieudana
16 kwietnia – początek polskiej kontrofensywy w kierunku na Wilno i Mołodeczno kończy się sukcesem
19 kwietnia – Polacy zdobywają Wilno
lipiec – Polacy zdobywają Mołodeczno
8 sierpnia – polskie wojska zajmują Mińsk
sierpień/wrzesień – polscy kryptolodzy łamią radzieckie szyfry – jako pierwszy zostaje złamany szyfr „Delegat”
do listopada dochodzi do ukształtowania się frontu na linii rzek Dźwina-Auta-Berezyna
1920 rok
3 stycznia – grupa operacyjna pod dowództwem gen. Edwarda Rydza-Śmigłego zdobywa Dyneburg
marzec – wojska polskie zdobywają region Mozyrza i Kalenkowicze
10 marca – dowództwo Armii Czerwonej zatwierdza plan wojny z Polską
fot.domena publicznaJózef Piłsudski i Edward Rydz-Śmigły podczas wojny polsko-bolszewickiej.
Ramię w ramię z Ukraińcami
1920 rok
marzec/kwiecień – Polacy podejmują pertraktacje z ukraińskim atamanem Symeonem Petlurą
21 kwietnia – zawarto porozumienie polsko-ukraińskie dla wspólnej obrony przed radziecką agresją; celem Józefa Piłsudskiego było utworzenie państwa ukraińskiego, które oddzielałoby Polskę od radzieckiej Rosji
25 kwietnia – początek wyprawy kijowskiej, w której bierze udział 60 000 żołnierzy polskich i ukraińskich
7 maja – wojska polskie i ukraińskie wkraczają do Kijowa, Petlura i gen. Rydz-Śmigły odbierają defiladę
fot.Centralne Archiwum Wojskowe/domena publicznaEdward Rydz-Śmigły odbiera defiladę Wojska Polskiego i armii URL w Kijowie.
Czytaj też: Kiedy naprawdę powstała Ukraina?
Problemów ciąg dalszy
1920 rok
14 maja – początek kontrofensywy radzieckiego Frontu Zachodniego, gen. Stanisław Szeptycki odpiera natarcie, ale w międzyczasie w maju na miejsce dociera 1 Armia Konna pod dowództwem Siemiona Budionnego
koniec maja – wojska Budionnego ruszają z ofensywą
5 czerwca – radzieckie wojska przebijają się przez polską obronę pod Samohrodkiem, polskie tyły są zagrożone i atakowane
11–13 czerwca – Edward Rydz-Śmigły przebija się pod Borodzianką, wojska polskie cofają się pod naporem sił radzieckich
początek lipca – nieudana próba zatrzymania wojsk radzieckich pod Równem
fot.Lonio17 za: Janusz Odziemkowski „Leksykon bitew polskich 1914-1920″/CC BY-SA 4.0Przebieg bitwy nad Berezyną.
4 lipca – oddziały gen. Szeptyckiego nad Berezyną i Autą zostają zaatakowane przez siły pod dowództwem Michaiła Tuchaczewskiego, kilka dni później polska obrona zostaje przerwana; Tuchaczewski pisał do swoich żołnierzy: Zemścijcie się za wszystkie przypadki naigrywania się polskiej szlachty z rewolucji! Poprzez trupa białej Polski prowadzi droga do światowego pożaru.
Tymczasem w polityce krajowej i międzynarodowej…
1920 rok
1 lipca – powołana zostaje Rada Obrony Państwa na czele z Józefem Piłsudskim
3 lipca – Józef Piłsudski wydaje odezwę: „Na ochotnika wstępujcie do armii!”
8 lipca – powstaje Generalny Inspektorat Armii Ochotniczej, kierowany przez Józefa Hallera – szeregi polskie armii zasiliło w tym czasie około 106 000 nowych żołnierzy
9 lipca – Piłsudski przedstawia plan Wielkiej Kombinacji – oddzielnego pokonania armii radzieckiej na dwóch przedzielonych poleskimi bagnami odcinkach; Władysław Grabski bierze udział w konferencji w Spa, stara się pozyskać wsparcie Europy Zachodniej (otrzymuje je od Francji i Węgier, Wielka Brytania dąży do pokoju „za wszelką cenę”)
10 lipca – Grabski przyjmuje warunki Davida Lloyda George’a – na stronie polskiej wymuszono zaakceptowanie linii Curzona
24 lipca – po tym, jak rząd Grabskiego podał się do dymisji, powołany zostaje Rząd Obrony Narodowej, na którego czele staje Wincenty Witos
Wzloty i upadki
1920 rok
14 lipca – bolszewicy i Litwini przejmują kontrolę nad Wilnem
19 lipca – pada Grodno
29 lipca – 4 sierpnia – dochodzi do bitwy pod Beresteczkiem i Brodami, marsz 1 Armii Konnej Budionnego zostaje spowolniony
lipiec – powstanie Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski
fot.domena publicznaTymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski na początku sierpnia 1920. W środkowym rzędzie od lewej: Iwan Skworcow-Stiepanow, Feliks Dzierżyński, Julian Marchlewski, Feliks Kon.
1 sierpnia – Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski zapowiada powstanie Polskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej
11 sierpnia – ustanowione zostaje nowe odznaczenie: Krzyż Walecznych
18 najważniejsza bitwa świata
1920 rok
6 sierpnia – generał Tadeusz Rozwadowski podpisuje rozkaz 8358/III, zawierający opracowane przez płk. Tadeusza Piskora i stworzone przez Józefa Piłsudskiego wytyczne do bitwy
12 sierpnia – wojska radzieckie podchodzą pod Warszawę
13 sierpnia – zaczyna się szturm polskich pozycji, pada pierwsza linia polskiej obrony
14 sierpnia – ciężkie walki toczone są pod Radzyminem i Ossowem; kontruderzenie sił generała Sikorskiego nad Wkrą, w wyniku którego radzieckie siły zostają odepchnięte
fot.Halibutt / CC BY-SA 3.0Sierpień 1920
15 sierpnia – 10 Dywizja Piechoty naciera pod Wólką Radzymińską, a generał Lucjan Żeligowski odzyskuje Radzymin; zajęty zostaje Ciechanów, gdzie zniszczono radziecką radiostację
16 sierpnia – wykonane zostaje kontruderzenie (manewr znad Wieprza), w ciągu dwóch dni polskie siły wychodzą na tyły wojsk Tuchaczewskiego
22 sierpnia – 1 Dywizja Piechoty Legionów zdobywa Białystok, odcinając siłom radzieckim drogę odwrotu
Czytaj też: Bitwa Warszawska czy cud nad Wisłą? Kurz po walce jeszcze nie opadł, a Polacy już spierali się o jej wynik
Ostatnie bitwy
1920 rok
17 sierpnia – „Polskie Termopile” pod Zadwórzem, batalion kpt. Bolesława Zajączkowskiego zostaje niemal rozbity przez wojska Budionnego
sierpień/wrzesień – w bitwie pod Komarowem zatrzymana zostaje idąca z odsieczą Tuchaczewskiemu 1 Armia Konna
fot. Kancelaria Sejmu / Andrzej Hrechorowicz/CC BY 2.0Rekonstrukcja bitwy pod Komarowem w Wolicy Śniatyckiej w 2020 roku.
20 września – początek bitwy nad Niemnem
wrzesień/październik – radziecki Front Zachodni zostaje rozbity, polskie wojska docierają do linii Dźwiny i do Mińska, na Froncie Południowym odbite zostają Wołyń i Galicja Wschodnia
Czytaj też: Bitwa pod Komarowem. Największe starcie polskiej kawalerii w XX wieku
Ku pokojowi
1920 rok
12 października – podpisane zostaje zawieszenia broni datowane na 18 października
1920/1921 rok
21 września 1920 – 18 marca 1921 – toczą się negocjacje pokojowe w Rydze, które doprowadzają do zawarcia pokoju
fot.Magdalena Poznańska/CC BY-SA 3.0Konferencja pokojowa w Rydze: Prawa strona – delegacja polska, lewa – radziecka. Przy stole siedzą: Karol Poznański (trzeci z prawej), Aleksander Ładoś (czwarty z prawej), Leon Wasilewski (szósty z prawej).
Ustalenia traktatu ryskiego:
- ustalenie granicy polsko-radzieckiej na wschodzie, w większości pokrywającej się z tą z II rozbioru;
- Polska uzyskała zaledwie 25% ziem, których się domagała, za granicą pozostała m.in. Mińszczyzna;
- strona radziecka została zobowiązana do zwrotu zagrabionych dóbr kultury, a także wypłaty odszkodowania;
- strona polska musiała internować grupy antybolszewickie, w tym siły Symeona Petlury;
- niekiedy uważa się, że traktat ten stał się gwoździem do trumny koncepcji federacyjnej autorstwa Józefa Piłsudskiego
fot.Halibutt / CC BY-SA 3.0Ostateczne granice Rzeczypospolitej w 1922, po traktacie ryskim, powstaniach śląskich i wcieleniu Litwy Środkowej do Polski
Bibliografia
- N. Davies, Orzeł biały. Czerwona gwiazda, Wydawnictwo Znak, Kraków 2020.
- P. Libera, Wojna polsko-bolszewicka 1920 roku, ipn.gov.pl, dostęp: 17.08.2024.
- A. Ochał, Tarcza II Rzeczypospolitej. Korpus Ochrony Pogranicza 1924–1939, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2018.
- Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920 – zarys tła historycznego. Opracowania tematyczne, OT-685, Kancelaria Senatu, Warszawa 2020.
- Wojna polsko-bolszewicka 1919-1921. Zwycięstwo Wojska Polskiego w Bitwie Warszawskiej 1920 r., Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej im płk. dypl. Mariana Porwita, dostęp: 17.08.2024.
KOMENTARZE
W tym momencie nie ma komentrzy.