Demokracja szlachecka w Polsce

Już za panowania pierwszych władców z dynastii Piastów w Polsce odbywały się wiece. Panujący zwoływali swoich doradców, by zapytać ich o zdanie w najbardziej palących kwestiach. Wiece te nie miały jednak umocowania prawnego, w związku z czym monarchowie mogli zwyczajnie zignorować ich wynik. Rady zebranych możnych, rycerzy i duchownych zaczęły być wiążące dopiero w XII i XIII wieku. Stanowiły w pewnej mierze lekarstwo na antagonizmy, które nieuchronnie pojawiły się po podziale kraju między synów przez Bolesława Krzywoustego.

Ku chwale… własnej kieszeni

Oczywiście już wtedy doradcy, poza służeniem władcy pomocą i poradą, przy okazji realizowali własne cele, pilnując swoich interesów. Beata Maciejewska i Mirosław Maciorowski relacjonują:

Za jedno z pierwszych zgromadzeń, podczas którego władca zrzekł się części uprawnień na rzecz jakiejś grupy, uważa się zjazd w Łęczycy w 1180 roku. W dzielnicy senioralnej panował wówczas Kazimierz Sprawiedliwy, ale większe prawo do tego miał najstarszy z synów Bolesława Krzywoustego – Mieszko Stary. Jednak w Łęczycy to Sprawiedliwy uzyskał akceptację pryncypatu przez duchowieństwo i prawo do dziedziczenia tronu po nim przez jego potomków. W zamian zrzekł się tzw. ius spolii, czyli prawa łupu albo zaboru, pozwalającego mu przejmować majątki po zmarłych duchownych.

fot.Jan Matejko/domena publiczna

Jan Matejko, W Łęczycy pierwszy sejm. Spisanie praw. R.P. 1180.

To ustępstwo niekoniecznie służyło skarbcowi monarchy, ale niewątpliwie skorzystała na nim kasa Kościoła. Również możni często zamiast radzić władcy ku chwale ojczyzny, czynili to raczej, by nabić własne kieszenie.

Czytaj też: Skutki rozbicia dzielnicowego. Czy bez testamentu Krzywoustego Polska stałaby się w XIII wieku mocarstwem?

„Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”

Za pierwszy polski sejm – być może nieco na wyrost – uznaje się zwołany przez Władysława Łokietka wiec w Chęcinach 26 maja 1331 roku. Ściągnęli na niego możni z Wielkopolski i Małopolski (najważniejszych wówczas dzielnic). Ustalenia tego zgromadzenia odcisnęły piętno na historii Polski. Doszło wówczas do ujednolicenia prawa i monety, a także – co najistotniejsze – do powierzenia władzy w Wielkopolsce i na Kujawach młodziutkiemu Kazimierzowi Wielkiemu.

Kolejnym przełomowym momentem dla kształtowania się ustroju Królestwa Polskiego był rok 1374 – wówczas to Ludwik Węgierski przywilejem koszyckim zrównał całą szlachtę. „Jeśli powiedzenie »szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie« potraktujemy jako zasadę ustrojową, to zawdzięczamy ją właśnie Ludwikowi” – komentuje mediewistka prof. Maria Koczerska. Była to cena, jaką Andegaweńczyk musiał zapłacić za polski tron.

fot.domena publiczna

Przywilej koszycki

W myśl prawa Andegawenowie dziedziczyli koronę Rzeczpospolitej tylko w linii męskiej, a pech chciał, że Ludwik miał same córki. Aby jedna z nich mogła odziedziczyć władzę, król zobowiązał się m.in. do nieustanawiania nowych podatków bez zgody szlachty oraz nadawania urzędów (np. starosty) jedynie Polakom. Zwolnił też szlachtę z obowiązku utrzymywania dworu królewskiego w trakcie podróży po kraju. Przede wszystkim jednak szlachcice zdobyli wpływ na wybór następcy tronu.

Już wkrótce możni mogli wykorzystać świeżo zdobyte kompetencje do zapewnienia porządku w państwie i płynnego przekazywania władzy, kiedy w ciągu zaledwie trzech dekad dwukrotnie zmieniła się panująca nad Wisłą dynastia. Decyzje o przekazaniu władzy w ręce Jadwigi Andegaweńskiej, a następnie zawarciu sojuszu z Litwą przez małżeństwo królowej z Władysławem Jagiełłą uznaje się za początek walnych sejmów, jako że w zgromadzeniach, na których zapadły, brali udział nie tylko najwyżsi dygnitarze, ale też przedstawiciele „zwyczajnej” szlachty, duchowieństwa, a nawet mieszczaństwa.

Czytaj też: Jak niewiele brakowało, by Jadwiga Andegaweńska nie została królem Polski?

Coś za coś

W okresie panowania Jagiellonów możnowładztwo i szlachta zyskiwały coraz większy wpływ na władzę. I tak na przykład Władysław Jagiełło bez poparcia najbogatszej warstwy społecznej nie mógłby prowadzić wojen z Krzyżakami ani zapewnić sukcesji swojemu synowi. Ceną za to wsparcie były kolejne przywileje, dzięki którym szlachcice uzyskali szerokie uprawnienia – m.in. nietykalność osobistą i majątkową. Beata Maciejewska i Mirosław Maciorowski komentują:

Przywileje szlachty przedstawiano zwykle jako źródło późniejszej słabości króla. Dziś badacze zwracają uwagę, że nie zawierały one wyłącznie uprawnień, ale też ustanawiały prawa ważne dla państwa i rozszerzały odpowiedzialność szlachty – precyzowały np. jej obowiązki wobec wymiaru sprawiedliwości, obrony czy skarbu.

Niektóre z przywilejów były bardziej znaczące niż inne. Wydane przez Kazimierza Jagiellończyka w czasie wojny trzynastoletniej w listopadzie i grudniu 1454 roku tzw. statuty nieszawskie uznaje się – obok przywileju koszyckiego i konstytucji nihil novi – za podstawę demokracji szlacheckiej. Gwarantowały one, że pewnych decyzji król nie może podejmować bez zgody szlachty. Chodziło m.in. o zwoływanie pospolitego ruszenia oraz nakładanie podatków nadzwyczajnych bez zgody sejmików ziemskich (to ostatnie postanowienie dotyczyło Wielkopolski). Przywileje obejmowały też regulacje w kwestii funkcjonowania sądownictwa. Zostały później powtórzone i rozszerzone w przywileju piotrkowskim w 1496 roku.

Czytaj też: Największe skandale epoki Jagiellonów

Dwuizbowy parlament

Po sejmikach ziemskich, generalnych (prowincjonalnych) i sejmie walnym przyszła pora na dwuizbowy parlament. Za pierwsze takie zgromadzenie uznaje się zwołany w 1493 roku przez Jana Olbrachta sejm piotrowski, choć prof. Wacław Uruszczuk, badacz prawa i ustroju, uważa, że datę tę należałoby przesunąć o 25 lat wcześniej – na okres panowania Kazimierza Jagiellończyka. Według prof. Marii Boguckiej:

Walny zjazd z 1493 r. zwołany przez Olbrachta do Piotrkowa uchodzi za pierwszy w historii Polski dwuizbowy sejm z prawdziwego zdarzenia. W jego kształtowaniu się ważną rolę odegrało to, że do Piotrkowa przyjechało wtedy wielu biskupów, wysokiej rangi duchownych i magnatów, którzy utworzyli osobną izbę – senat. Z tym nie chciała się pogodzić zwykła szlachta, która licznie się tam zjawiła. I pokazała naprawdę wielką siłę. Właściwie tylko miasta do Piotrkowa nie przysłały reprezentantów, poza największymi – Krakowem, Lwowem czy Przemyślem. To walne zgromadzenie było więc inicjatywą całkowicie oddolną.

fot.Jan Matejko/domena publiczna

Jan Matejko, Nocne przygody Jana Olbrachta i Kallimacha

Od tego momentu wszystkie polskie sejmy były dwuizbowe (obradował podczas nich senat oraz szlachecka izba poselska) i całkiem nieźle się to sprawdzało, aż do XVII wieku, kiedy to nastąpił kryzys polskiego parlamentaryzmu.

Nihil Novi, 

Kolejnym ważnym krokiem w stronę demokracji szlacheckiej była konstytucja nihil novi uchwalona na sejmie w Radomiu 30 maja 1505 roku. Wprowadziła ona zasadę: „Nic nowego odtąd postanowionym być nie może przez nas i następców naszych bez wspólnego przyzwolenia Rady i posłów ziemskich, co by przesądzało i obciążało Rzeczpospolitą, przynosząc szkodę prywatną jako nowość wobec prawa i publicznej wolności”. W skrócie: „Nic nowego bez nas”. Prawo to oznaczało de facto całkowite ustępstwo króla względem szlachty. Bez jej zgody nie mógł odtąd ustanowić żadnego nowego prawa. Zdaniem prof. Boguckiej:

Po uchwaleniu konstytucji nihil novi Królestwo Polskie staje się rzeczywiście innym państwem, z zupełnie nową strukturą władzy. Krajem odtąd nie rządzi król, tylko szlachta. Nie można tego oceniać z naszej współczesnej perspektywy, bo wtedy nikt nie mógł przewidzieć, że kiedyś demokracja szlachecka ulegnie wynaturzeniom. Aleksander [Jagiellończyk] godził się na tak daleko idące ustępstwa z troski o kraj i był pewien, że przyniesie to pożytek. Zresztą przez następne półtora wieku ten system działał sprawnie i najczęściej z korzyścią dla państwa.

Innym istotnym z perspektywy ustroju dokumentem sporządzonym podczas sejmu radomskiego był tzw. Statut Łaskiego, czyli zbiór wszystkich praw wydanych w Królestwie Polskim, w tym nadanych przez króla i jego poprzedników przywilejów. Chodziło o to, by „znajomość prawa z wyjątkowej powszechną stać się mogła”. I faktycznie Statut stał się w późniejszych latach kolejnym fundamentem parlamentaryzmu w Rzeczpospolitej.

Czytaj też: Król Aleksander Jagiellończyk. Co dobrego zrobił dla Polski?

Pacta conventa, artykuły henrykowskie

Zwieńczeniem procesu tworzenia się ustroju, który miał panować aż do rozbiorów i który – jako namiastka demokracji – był eksperymentem na skalę światową – były artykuły henrykowskie oraz pacta conventa. Akty te stanowiły fundamenty prawne szlacheckiego parlamentaryzmu. Jako pierwszy podpisał się pod nimi francuski dyplomata Jean de Monluc, który przybył do Polski w 1572 roku, by wziąć udział w pierwszej wolnej elekcji po śmierci Zygmunta II Augusta, i walnie przyczynił się do wyboru Henryka Walezego. Prof. Maciej Serwański tłumaczy:

Pacta conventa, czyli „warunki uzgodnione”, stanowiły osobiste zobowiązania króla wybranego przez szlachtę. W przypadku każdego kolejnego władcy mogły być inne. Walezy ustami Monluca zobowiązał się m.in. do zawarcia wiecznego przymierza Francji z Rzecząpospolitą, zapewnienia jej spokoju ze strony Turcji, wsparcia wojskowego w walce z Moskwą. (…) Monluc obiecywał też m.in. przywileje dla polskich kupców we Francji, coroczne zasilanie skarbu Rzeczypospolitej bardzo pokaźną kwotą, sprowadzenie uczonych do Akademii Krakowskiej oraz sfinansowanie nauki w Paryżu stu polskich szlachciców. I oczywiście zobowiązał się do poślubienia Anny Jagiellonki. 

fot.Jan Matejko/domena publiczna

Jan Matejko, Potęga Rzeczypospolitej u zenitu. Złota wolność. Elekcja.

Z kolei artykuły henrykowskie (nazwane tak od imienia Walezego) były niczym innym jak konstytucją Rzeczpospolitej szlacheckiej. Ten zbiór niezmiennych zasad ustrojowych zaprzysięgał później każdy władca – ze Stanisławem Augustem Poniatowskim włącznie. Zapewniały one szlachcie zachowanie przywilejów, a na króla nakładały obowiązek regularnego zwoływania sejmu. Zgodnie z artykułami henrykowskimi władca nie mógł też wypowiadać wojen ani podejmować innych istotnych dla państwa decyzji bez udziału szlachty.

Dodatkowo Articuli Henriciani wykluczały dziedziczność tronu. Jedynym sposobem wyboru władcy miała być elekcja virtim, czyli z udziałem całej szlachty. W przypadku, gdyby monarcha złamał którąś z zasad, szlachta miała prawo do rokoszu – wypowiedzenia władcy posłuszeństwa. Co ciekawe, Henryk Walezy nigdy całości artykułów nie zaprzysiągł. Jako pierwszy zrobił to dopiero Stefan Batory wybrany na króla podczas elekcji w 1575 roku.

Czytaj też: Sodoma, Gomora i faceci w spódniczkach. Czy Henryk Walezy naprawdę wolał panów?

Liberum veto!

Z czasem demokracja szlachecka stała się parodią samej siebie. Teoretycznie od podpisania unii lubelskiej 1 lipca 1569 roku na sejmie walnym w Lublinie trzy stany sejmujące tworzyli król (pierwszy wśród równych – primus inter pares), 170 posłów (w tym 48 z Litwy) oraz 140 senatorów, a sejm miał się zbierać co dwa lata. W rzeczywistości obradował co rok. Ba, bywało, że zbierał się nawet kilkakrotnie w ciągu roku.

Od samego początku obowiązywała zasada jednomyślności (unanimitate). Propozycję głosowania większościowego odrzucono podczas sejmu w 1605 roku. Nie chodziło jednak o to, by wszyscy obecni opowiedzieli się „za”, natomiast nikt nie mógł wyrażać głośnego sprzeciwu (zgodnie z zasadą, że milczenie oznacza zgodę). W połowie XVII wieku takie rozwiązanie przestało się jednak sprawdzać.

fot.Jan Matejko/domena publiczna

Jan Matejko, Upadek Polski (Rejtan)

Po raz pierwszy obrady zostały unieważnione pojedynczym głosem 9 marca 1652 roku. Wówczas to Władysław Wiktoryn Siciński z Upity na Litwie zerwał sejm. Powołał się na prawo sisto activitatem (wstrzymuję czynności), nie godząc się na przedłużenie obrad. Z formuły liberum veto (wolne nie pozwalam) skorzystał jako pierwszy w 1669 roku poseł wołyński Jan Aleksander Olizar. Od 1573 do 1763 roku zerwano łącznie niemal 40 procent sejmów. Najczęściej zdarzało się to za rządów Augusta III Sasa – obrady zakończył pomyślnie zaledwie jeden sejm!

Koniec polskiej demokracji

Dlaczego jednak zrywanie sejmów stało się regułą? Beata Maciejewska i Mirosław Maciorowski piszą:

Szkolne podręczniki winiły za to najczęściej sam ustrój Rzeczypospolitej Obojga Narodów sprzyjający anarchizacji życia politycznego, a także szlacheckich warchołów, którzy dla prywaty nadużywali swych praw. Do kryzysu polskiego parlamentaryzmu przyczyniły się jednak również głębsze zjawiska zachodzące w społeczeństwie szlacheckim. Jednym z najważniejszych był wzrost znaczenia magnaterii i rozwój systemu klientalnego – uzależniania się wielkich grup szlachty (klientów) od bogatych rodów.

(…) Walka między magnatami a królem doprowadziła do seryjnego zrywania sejmów i paraliżu ustawodawstwa. Udział w tym miały również państwa ościenne, zainteresowane destabilizacją Rzeczypospolitej.

Koniec końców demokracja szlachecka upadła. A wraz z nią upadła Rzeczpospolita, która na 123 lata zniknęła z map Europy…

Źródło:

Tekst powstał na podstawie książki Beaty Maciejewskiej i Mirosława Maciorowskiego „Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana”, która ukazała się w 2018 roku nakładem wydawnictwa Agora.