Co inżynier Karwowski i porucznik Borewicz opowiedzieli nam o PRL?

Socjolog Maciej Gdula zwraca uwagę na aktualność „Czterdziestolatka”.

Mam wrażenie, że oglądam serial, który mógłby być wyprodukowany dzisiaj. Już pierwsze odcinki przynoszą tematy charakterystyczne dla społeczeństw klasy średniej – rzucanie palenia, sport, dieta, impotencja, czyli mierzenie się mężczyzn z upływem czasu, zdrada małżeńska. To pokazuje, że już w PRL-u zaszła jakaś radykalna zmiana (…).

Jest to serial o ówczesnej klasie średniej, realizującej aspiracje, o których nieco później w piosence „Nie płacz Ewka” zaśpiewał Perfect: „Telewizor, meble, mały fiat, oto marzeń szczyt”. Reprezentuje ją rodzina Karwowskich: Stefan (Andrzej Kopiczyński), inżynier budownictwa, jego żona Magda (Anna Seniuk) oraz dwójka dzieci.

Do klasy średniej można dostać się choćby przez edukację. Podwładny Karwowskiego – technik Maliniak (Roman Kłosowski), którego charakter w dzisiejszych czasach mogłyby doprowadzić go nawet do urzędu prezydenta – mimo usilnych prób nie może się do niej przebić. Generalnie w serialu robotnicy na budowie przedstawieni są jako ludzie niespecjalnie błyskotliwi czy pracowici. Zabieg ten jest niczym innym, jak wymazywaniem etosu robotniczego (pojawi się on ponownie w czasach Solidarności).

Serial jest mocno osadzony w epoce. Dekada Gierka miała być krokiem naprzód, krokiem do poprawy jakości życia dzięki postępowi technokratycznemu, dlatego nieprzypadkowo głównym bohaterem jest budowlaniec. Jest to czas wielkich inwestycji w kraju i zagranicznych delegacji: Polacy budują przecież autostrady i elektrownie w Iraku czy Libii.

Czytaj także: Co Edward Gierek robił na emeryturze?

Trochę dworku, trochę wielkiego świata

Stefan Karwowski, który najlepiej czuje się na placu budowy, z pewną niechęcią poddaje się zmianom. A przynajmniej do chwili, kiedy komputer wskazuje go jako najlepszego kandydata na dyrektora przedsiębiorstwa. Starego dyrektora z awansu społecznego ma zastąpić technokrata. To też oznaka czasów: przed Karwowskimi otwiera się świat klasy wyższej.

Znakomitym recenzentem tego środowiska jest serialowy inżynier Gajny (Wojciech Pokora), przełożony Karwowskiej. Trochę sobie z nich kpi, ale też nie ukrywa zazdrości. Nowa klasa wyższa próbuje się odnaleźć w zastanych realiach. Robi to tak, jak potrafi najlepiej: kopiując dawne dworkowe tradycje i elementy współczesnego, „zachodniego” świata.

Karwowskim nie pozostaje nic innego, jak iść tą drogą, dlatego np. kupują portret przodka (szlachcica). Główny bohater czuje się w tym świecie wyjątkowo nieswojo, tak bardzo, że na resortowym polowaniu omal nie odstrzelił wiceministra.

Mural przedstawiający Maliniaka i Karwowskiego

Nie byłoby „Czterdziestolatka” bez Ireny Kwiatkowskiej – „kobiety pracującej, która żadnej pracy się nie boi”. Łączy ona w sobie mądrość z licznych życiowych doświadczeń, otwartość na świat i aktualną wiedzę na tematy naukowe i kulturalne. Jest to postać, która znakomicie odzwierciedla ówczesne aspiracje.

Miłośnicy serialu pamiętają zapewne scenę, gdy Karwowski prosi swojego szwagra – właściciela fermy kurczaków (w tej roli Janusz Gajos) – o pożyczkę na kupno działki. Mężczyzna kręci głową, ale gdy słyszy, o jaką kwotę chodzi, odpowiada: – Tyle, to ja mam w kieszeni – i wyciąga plik banknotów.

W serialu pojawia się więc biznes. Ten wiejski, napędzany dotacjami i kredytami na nowoczesne rolnictwo. Jego przedstawiciele są zamożni, jeżdżą zachodnimi samochodami na wakacje w Grecji. Z pewnym uproszczeniem można zatem powiedzieć, że kapitalizm pojawił się w Polsce około roku 1972, kiedy zniesiono zakaz zatrudniania pracowników przez prywatny sektor.

Swojski James Bond

Wielbiciele serialu „07 zgłoś się” zapewne doskonale pamiętają to zdanie:

Funkcjonariusz milicji, na wódkę w biały dzień, w godzinach pracy… z najwyższą przyjemnością.

Tak porucznik Sławomir Borewicz (Bronisław Cieślak) odpowiada znajomemu adwokatowi na zaproszenie. I jak tu nie polubić głównego bohatera? Borewicz zupełnie nie pasuje do stereotypu milicjanta. Jest inteligentny, dowcipny, oczytany, ma szerokie horyzonty i krytycznie patrzy na otaczającą go rzeczywistość. Stary porządek w serialu reprezentuje porucznik Zubek, tkwiący mentalnie w epoce Gomułki.

Sama czołówka serialu, a zwłaszcza świetny motyw muzyczny skomponowany przez Włodzimierza Korcza, jednoznacznie wskazują, że nie jest to typowy PRL-owski serial kryminalny. W 1976 roku, kiedy powstały pierwsze odcinki, ludzie już nie chcieli oglądać takich filmów.

fot.Kadr z serialu

Borewicz zupełnie nie pasuje do stereotypu milicjanta. Jest inteligentny, dowcipny, oczytana, ma szerokie horyzonty, krytycznie patrzy na otaczającą go rzeczywistość.

Ważniejsze niż zbrodnie jest tło serialu, postacie – nawet trzecioplanowe – które także dziś ciekawie i wielowątkowo opowiadają nam o polskim społeczeństwie schyłku PRL i przemianach, jakie w nim zachodziły. Scenerią serialu nie jest, tak jak w „Czterdziestolatku”, wielka budowa, ale cała PRL-owska glamuroza: hotel Victoria i biurowiec Intraco w Warszawie, Grand Hotel w Sopocie, stacja Agip, wille ludzi z tzw. prywatnej inicjatywy.

Serial pokazuje środowisko, do którego niekoniecznie PRL chciała się przyznać, ale które tolerowała od początku gierkowskiej dekady. Produkcja odzwierciedla też społeczeństwo, w którym pragnienia wygodnego, dostatniego i niebanalnego życia nie potrafił zabić żaden ustrój. Owo pragnienie bywało niekiedy tak wielkie, że popychało do przestępstwa.

Joanna Jędrusik, publicystka „Krytyki Politycznej”, zwróciła uwagę na interesujący, kobiecy aspekt serialu:

Nie znam innego serialu z tamtych czasów, który pokazywałby równie ciekawy wachlarz postaci kobiecych i tak silnie podkreślałby ich indywidualność i podmiotowość. W „07 zgłoś się” zamiast galerii kur domowych oglądamy kobiety aktywne, silne i otwarcie mówiące o emancypacji.

Wikłający się w różne związki Borewicz jest przez kobiety prawie cały czas porzucany i traktowany instrumentalnie. One wykorzystują jego, a nie na odwrót – to też nowość.

Bibliografia:

1. „Czterdziestolatek”, reżyseria Jerzy Gruza, scenariusz Krzysztof Teodor Toeplitz, Jerzy Gruza. Telewizja Polska 1974–77.
2. „07 zgłoś się”, reżyseria Krzysztof Szmagier, Studio Filmowe Kadr, 1976–1989.
3. Maciej Gdula: 4 czerwca 1989. Jak naród nie obalił komuny, Krytyka Polityczna, 4.06.2014.
4. Joanna Jędrusik: „Żonaty? To do uśpienia!” Serial o Borewiczu nie był tak staroświecki, jak go pamiętamy. Krytyka Polityczna, 14.05.2021.