Czy ten rozpasany brytyjski paniczyk przyczynił się do zawarcia paktu Ribbentrop-Mołotow?

Guy Burgess, brytyjski zdrajca działający na rzecz sowieckiego wywiadu, w przededniu wybuchu drugiej wojny światowej wchodził w skład komunistycznej siatki szpiegowskiej określanej jako „Piątka z Cambridge”. Byli to wybitni pracownicy angielskich służb specjalnych i dyplomacji przesyłający do Moskwy tysiące tajnych informacji. Co najmniej jedna z nich mogła skłonić Stalina do zawarcia sojuszu z Hitlerem…

Szpieg, który kochał inaczej

Urodzony 16 kwietnia 1911 roku Guy Burgess był synem oficera Royal Navy i pewnej zamożnej damy z brytyjskich elit finansowych. W wieku 9 lat chłopiec został oddany do prywatnej szkoły dla młodzieńców z wyższych sfer, gdzie panowała wyjątkowo surowa dyscyplina. Placówka ta miała być przepustką do tak renomowanych uczelni jak Eton College, w której to Guy znalazł się w roku 1924. Szybko został tam jednym z najlepszych uczniów.

fot.Evka W/ CC BY-SA 4.0

Eton College to jedna z najstarszych w Anglii szkół męskich z internatem. Założona w 1440 roku przez króla Henryka VI uchodziła za jedną z najbardziej prestiżowych w całym kraju.

Wkrótce doszło do tragedii w rodzinie chłopca, która miała ogromny wpływ na jego dalsze życie. Pewnej wakacyjnej nocy, gdy Burgess przebywał w domu rodzinnym, z sypialni rodziców dobiegły go przeraźliwe krzyki. Zaniepokojony, postanowił pobiec do pokoju, gdzie zastał nagiego ojca przygniatającego matkę. Mężczyzna zmarł w trakcie stosunku seksualnego, a zszokowany syn musiał rozłączyć rodziców – tak przynajmniej opisywał to Burgess. Właśnie to wydarzenie miało w decydujący sposób zaważyć na jego przyszłej orientacji seksualnej.

Po śmierci ojca Guy przerwał naukę w Eton i znalazł się w Dartmouth Naval College, uczelni, która kształciła oficerów dla brytyjskiej marynarki wojennej. Przebywał tam trzy lata, nigdy jej jednak nie ukończył. Opuścił Dartmouth oficjalnie z powodu wady wzroku. W rzeczywistości jednak zaczęły się wówczas prawdopodobnie ujawniać jego ciągoty do mężczyzn. Szkoła w ten „elegancki” sposób pozbyła się kłopotliwego kadeta. Guy kontynuował więc naukę w Eton, gdzie odkrył u siebie pasję do polityki i z upodobaniem oddawał się praktykom homoseksualnym. Miało to być tam tak powszechne, że jak przyznał później Rosjanom: nawet nauczyciele uwodzili uczniów – czytamy w najnowszej książce Andrew Lownie’go zatytułowanej Anglik Stalina. Szpiegowska historia wszech czasów.

Pozdrowienia z Moskwy

W październiku 1930 roku Guy Burgess podjął studia w Trinity College w Cambridge, jednej z najszacowniejszych uczelni w Wielkiej Brytanii. Andrew Lownie w książce Anglik Stalina stwierdził że „Cambridge był dla niego [Burgessa] idealnym wyborem, oferując mu zaistnienie w pewnych wpływowych kręgach, rozwój intelektualny i seksualną wolność”. Guy czerpał z tych możliwości pełnymi garściami. Poznawał synów ludzi z wyższych elit towarzyskich, biznesowych i politycznych, czasami chadzał z nimi do łóżka. Mimo że określany był przez kolegów jako niechlujny gbur, potrafił łatwo nawiązać nowe znajomości, umiał wręcz uzależnić od siebie ludzi, co potem znakomicie wykorzystywał.

Artykuł powstał z inspiracji najnowszą książką Andrew Lownie’go „Anglik Stalina. Szpiegowska historia wszech czasów” (Bellona 2017), będącej biografią jednego z najsłynniejszych brytyjskich szpiegów, Guya Burgessa.

To w Cambridge Burgess poznał Kima Philby’ego oraz Antony Blunta, z którymi szpiegował później na rzecz Sowietów. Tego ostatniego wprowadził ponadto w tajniki homoseksualnego sado-maso. Wtedy również zaraził się ideologią komunistyczną, co było wówczas dosyć modne wśród studentów, upatrujących w niej antidotum na rozprzestrzeniający się faszyzm. Burgess został częścią komórki komunistycznej na uniwersytecie. Poznał tam następnie kolejnego członka przyszłej „Wielkiej Piątki” Donalda Macleana, którego koledzy zaznajomili z urokami wielogodzinnych pijatyk i „męskiego” seksu.

Komunizm do tego stopnia zawładnął duszą i umysłem Guya Burgessa, że w 1934 roku udał się w podróż do Związku Sowieckiego. W tym samym mniej więcej czasie, Kim Philby został zwerbowany do współpracy przez Arnolda Deutscha, agenta sowieckiego wywiadu w Wielkiej Brytanii. Philby miał przedstawić Detschowi listę potencjalnych szpiegów: studentów Cambridge, którzy w przyszłości mogli objąć ważne stanowiska na wyższych szczeblach brytyjskich władz. Oprócz Macleana był wśród nich również Burgess.

fot.Bundesarchiv, Bild 102-13350/ CC BY-SA 3.0 de

Kto by pomyślał, że z tak niewinnie wyglądających młodych uczniów wyrosną zdrajcy własnego kraju? Z pewnością ani nauczyciele w Eton, ani w Trinity nie podejrzewali, że wychowują zdolnych, ale przebiegłych szpiegów.

Licencja na szpiegowanie

Burgess był brany pod uwagę przez NKWD jako możliwy współpracownik już znacznie wcześniej. Jednym z głównych czynników tej oceny miał być właśnie jego homoseksualizm. Sowieci wiedzieli, że jest on karalny na Wyspach. Środowisko gejów było więc hermetycznie zamknięte, a jego członkowie dostatecznie lojalni wobec siebie, co stanowiło ogromny atut w przypadku pracy wywiadowczej. Nierzadko jednak, aby pozyskać szpiega, uciekano się do wywierania nacisku. W tym przypadku nietrudno było o kompromitujące materiały, którymi można było szantażować potencjalnych współpracowników.

Burgessa nie trzeba było namawiać do służby na rzecz ZSRR. Sam właściwie wymusił na Philbym i Macleanie, aby umówili go z Deutschem. W ten oto sposób, w grudniu 1935 roku, Guy Burgess został współpracownikiem sowieckich tajnych służb. Trzeba dodać, że ze względu na szerokie kontakty towarzyskie, był on nabytkiem nader cennym.

W 1937 roku Burgess zatrudnił się  jako asystent redaktora w rozgłośni BBC, gdzie prowadził szereg audycji radiowych. W tym czasie siatka sowieckich szpiegów stopniowo rozrastała się dzięki pozyskiwaniu do współpracy coraz to nowych ludzi. Udało się również zwerbować Johna Cairncrossa, ostatniego z „Wielkiej Piątki”.    

fot.autor nieznany/ CC BY-SA 3.0

Praca w jednej z największych rozgłośni radiowych w Wielkiej Brytanii, BBC, dała Burgessowi możliwość nawiązania wielu ważnych znajomości. Gdy tylko dostał etat w jednej z sekcji angielskiego wywiadu, pożegnał się z rozgłośnią. Doświadczenie radiowe wykorzystał jednak prowadząc antynazistowskie audycje.

W tajnej służbie Jego Królewskiej Mości

Gdzieś w połowie roku 1937 Burgess, dzięki szczęśliwemu zbiegowi okoliczności, został współpracownikiem MI6 – angielskiego wywiadu. Przed Sowietami nadarzała się więc niesamowita możliwość spenetrowania od wewnątrz tej najważniejszej agendy brytyjskich służb specjalnych. Jednocześnie Guy kontynuował pracę w radiu, stając się dosyć wpływowym komentatorem bieżących światowych wydarzeń politycznych.

W styczniu 1938 roku Burgess definitywnie pożegnał się z BBC i przeszedł na pełny etat do Sekcji D w MI6. Rola tego wydziału polegała na wspieraniu antynazistowskich organizacji w Europie oraz prowadzeniu poprzez radio antynazistowskiej propagandy. Dzięki temu Guy uzyskał dostęp do ściśle tajnych informacji o przygotowaniach Wielkiej Brytanii do wojny. Niebawem nastąpiły kolejne wydarzenia, dzięki którym jego gwiazda na firmamencie sowieckich szpiegów na Wyspach Brytyjskich zajaśniała najmocniej.

fot.Bundesarchiv, Bild 183-H27337/ CC BY-SA 3.0 de

Nie wiadomo czy doszłoby do spotkania Józefa Stalina z Joachimem von Ribbentropem w Moskwie 23 sierpnia 1939 roku (na zdjęciu), gdyby nie informacje, które Burgess przekazywał Moskwie…

Wojna nadejdzie jutro

31 marca 1939 roku rządy brytyjski i francuski ogłosiły udzielenie Polsce gwarancji pomocy w przypadku agresji ze strony III Rzeszy. W Berlinie deklaracje te spotkały się z wściekłością Hitlera, który być może właśnie wtedy zaczął myśleć o sojuszu ze Stalinem. Ponadto, w połowie kwietnia, mocarstwa zachodnie zaproponowały ZSRR utworzenie trójstronnego porozumienia w sprawie bezpieczeństwa w Europie. W jego skład miały wejść także Polska i Rumunia.

W tym czasie Burgess przekazał Moskwie informacje, z których wynikało jasno, że ze strony Zachodu są to tylko działania pozorowane. W rzeczywistości rząd brytyjski nie dowierzał Sowietom i w dalszym ciągu szukał porozumienia z Hitlerem. Z kolei na początku sierpnia 1939 roku Burgess zameldował swoim mocodawcom, że zdaniem brytyjskich sztabowców: „wojna między Wielką Brytanią i Niemcami może być łatwo wygrana”. W tej sytuacji sojusz ze Związkiem Radzieckim wydawał się zbędny. Kolejny więc raz utwierdzał Moskwę w przekonaniu, że Brytyjczycy i Francuzi są nieszczerzy w swoich intencjach.

fot.Mark Ahsmann/ CC BY-SA 3.0

Siedziba M16 w Londynie, czyli brytyjskiej służby specjalnej powołanej w roku 1909 do prowadzenia wywiadu zagranicznego. To jej członkiem był Burgess.

Na domiar złego w połowie sierpnia przyjechała do Moskwy brytyjsko-francuska delegacja. Błędem okazało się już samo wysłanie tych ludzi do ZSRR przez Bałtyk starym statkiem. Do celu podróży dotarli dopiero po sześciu dniach żeglugi. Dodatkowo Sowieci byli rozczarowani niską rangą delegacji – w rozmowach na tak ważnym szczeblu powinni uczestniczyć co najmniej ministrowie spraw zagranicznych. Na miejscu okazało się, że członkowie misji nie mają żadnych uprawnień do podpisania jakichkolwiek wiążących porozumień. A przecież od rezultatów tych negocjacji miał zależeć pokój w Europie. Alianci wyraźnie więc próbowali grać na zwłokę. To postępowanie mogło być dla Stalina wyraźnym sygnałem, że rewelacje Burgessa są jak najbardziej wiarygodne.

Żyje się tylko jeden raz    

Oczywiście nie sposób jest dziś ustalić, na ile doniesienia Burgessa wpłynęły na decyzję sowieckiego dyktatora o przystąpieniu do paktu z Hitlerem – to wiedział tylko on sam. Natomiast z pewnością znacznie ją ułatwiły. Były jednymi z ważniejszych przesłanek, które przekonały Stalina, że państwa zachodnie blefują i same będą szukać porozumienia z Hitlerem. A to na dłuższą metę mogłoby pokrzyżować plany czerwonego cara dotyczące ekspansji komunizmu.

fot.autor nieznany/ domena publiczna

Pakt Ribbentrop-Mołotow był jednym z ważniejszych dokumentów zawartych przed wybuchem II wojny światowej. Informacje, które Stalin otrzymywał od słynnej „Piątki z Cambridge” upewniły go, że państwa zachodnie blefują i mogą wkrótce same szukać próby porozumienia z Hitlerem. Interesy ZSRR znacznie by wtedy ucierpiały.

„Piątka z Cambridge” była najgroźniejszą siatką szpiegowską, jaką udało się stworzyć Sowietom w Wielkiej Brytanii w dwudziestym wieku. O skali ich działalności świadczy fakt, że w samym tylko 1941 roku z Londynu do Moskwy wysłano 7867 tajnych brytyjskich dokumentów. Wśród nich były, pozyskane dzięki Enigmie, dane wywiadowcze oraz informacje dotyczące polskiego rządu na uchodźstwie. Brytyjscy zdrajcy z powodzeniem działali przez całą drugą wojnę światową, a nawet w początkach zimnej wojny.

Guy Burgess wiosną 1951 roku zbiegł do Moskwy. Dostał tam nie tylko mieszkanie, ale i przybrał nową tożsamość. Dużo pił i palił. Nie zaniedbał i swoich homoseksualnych skłonności, dbając o zdobywanie coraz to nowych kochanków. Mimo to czuł się samotny i tęsknił za krajem, który zdradził. Zmarł 30 sierpnia 1963 roku.

Bibliografia:

1. Białe plamy – czarne plamy. Sprawy trudne w polsko-rosyjskich stosunkach, red. Adam Daniel Rotfeld, Anatolij W. Torkumow, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2010.
2. Grünberg Karol, Szpiedzy Stalina. Z dziejów wywiadu radzieckiego, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1996.
3. Hastings Max, Tajna wojna 1939 – 1945, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2017.
4. Lownie Andrew, Anglik Stalina. Szpiegowska historia wszech czasów, Bellona, Warszawa 2017.
5. Moorhouse Roger, Pakt diabłów. Sojusz Hitlera i Stalina, Znak Horyzont, Kraków 2015.
6. Osica Janusz, Andrzej Sowa, Paweł Wieczorkiewicz, Ostatni rok pokoju pierwszy rok wojny, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2009.
7. Volkman Ernest, Największe operacje szpiegowskie XX wieku, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1997.

Książkę możesz kupić na stronie empik.com: