Czym rozbijali się PRL-owscy dygnitarze?

Angielski ród królewski upodobał sobie reprezentacyjne rolls-roycy i bentleye. Prezydenci USA najczęściej sięgali po cadillaki. Gdy w Sarajewie zastrzelono Franciszka Ferdynanda Habsburga, jechał eleganckim samochodem marki Graf&Stiff.

Nawet przywódca robotniczo-chłopskiej rewolucji radzieckiej Włodzimierz Lenin jeździł rolls-royce’em. Podkreślanie prestiżu ekskluzywnym samochodem to powszechna praktyka władzy, niezależnie od zabarwienia ideologicznego. Również w siermiężnej Polsce Ludowej.

Na początku powoli i nieśmiało (lata 1945 – 1956)

W pierwszych latach po zakończeniu wojny ówcześni dygnitarze jeździli przeważnie poniemieckimi samochodami zdobycznymi. Były to pojazdy z najwyższej przedwojennej półki. Bolesław Bierut, ówczesny prezydent Polski, miał do dyspozycji dwa mercedesy 770, dwa maybachy, w tym jeden model Zeppelin, oraz kilkanaście aut niższej klasy.

Młoda władza ludowa w Polsce w pierwszych powojennych latach woziła się zdobycznymi samochodami. Wśród nich nie zabrakło również mercedesów 770, w których przed wojną lubował się na przykład Adolf Hitler (źródło: Bundesarchiv, lic.: CC-BY-SA 3.0).

Naczelny dowódca Wojska Polskiego i minister obrony narodowej marszałek Michał Rola-Żymierski jeździł między innymi cadillakiem rocznik 1938. Do dyspozycji miał też prawdopodobnie dwa radzieckie ekskluzywne ZIS-y 101 i kilka innych aut. Czasami korzystał też z rządowych mercedesów 770.

Około 1947 roku we flotach rządowych zaczęto powoli zastępować auta zdobyczne nowymi samochodami amerykańskimi. Dla najwyższych urzędników (w tym prezydenta) sprowadzono buicki, a dla niższych rangą chevrolety. Zakupiono też po kilka egzemplarzy: cadillaców, fordów i studebakerów.

W latach 1948 – 1952 czechosłowacka firma Skoda wyprodukowała około stu egzemplarzy samochodu marki Skoda VOS. Była to limuzyna, napędzana ponad pięciolitrowym silnikiem o mocy 120 KM, przeznaczona wyłącznie dla najwyższych rangą dygnitarzy państw socjalistycznych. Do Polski sprowadzono prawdopodobnie od siedmiu do dziewięciu takich aut, z czego dwa były opancerzone. Te służyły do transportu towarzysza Bieruta.

Pozostałe miały zmylać ewentualnych zamachowców. Cytowany w książce Andrzeja Klima pod tytułem „Jak w kabarecie. Obrazki z życia PRL” Leopold Tyrmand pisał o nich jako prawdziwym postrachu warszawskich szoferów: nie przestrzegają prawideł ruchu, zaś nawet lekkie o nie otarcie obraca normalny samochód w szmelc.

Skoda VOS w wersji nieopancerzonej (autor: Ralf Roletschek, lic.: CC BY-SA 3.0).

Na przełomie lat 40. i 50. w Polsce zaczęły pojawiać się ekskluzywne radzieckie auta ZIS 110. Było to wówczas idealne ideologicznie auto – prestiżowe, wygodnie i wyprodukowane w Związku Radzieckim. Dostępne było dla najważniejszych dygnitarzy. Jednym z takich aut jeździł prezydent Bierut. Co ciekawe, jego obstawa (kilka samochodów) jeździła Chevroletami.

Dygnitarze zaczynają się rozkręcać (lata 1956 – 1970)

W marcu 1956 roku w tajemniczych okolicznościach zmarł Bierut, a po wydarzeniach czerwcowych i październikowych do władzy doszła nowa ekipa pod wodzą Władysława Gomułki.

Był on wrogiem jakiegokolwiek luksusu – najchętniej odżywiałby się tylko kartoflami i kaszanką, a w sprawach służbowych jeździł wozem drabiniastym. Niemniej pozycja jego urzędu zmuszała go do poruszania się odpowiednimi rangą autami.

Kolumna samochodów ZIS 110 w dniu podpisania porozumienia w sprawie granicy polsko-niemieckiej w Zgorzelcu (źródło: Bundesarchiv, lic.: CC BY-SA 3.0).

Za to drugi po Bogu – czyli premier Józef Cyrankiewicz – był wielkim miłośnikiem samochodów. Jak pisze w swojej książce Andrzej Klim: lubił oczywiście zachodnie marki; chętnie jeździł mercedesem i citroënem. Rzecz jasna, swoją pasję finansował z państwowej kasy.

Nastanie nowych władców zbiegło się z dość poważnym wyeksploatowaniem wozów rządowych zakupionych kilka lat wcześniej. Postanowiono więc nabyć nowe pojazdy. W drugiej połowie lat 50., na potrzeby rządu sprowadzono około dwudziestu ekskluzywnych mercedesów 300 „Adenauer”.

Nie mogło zabraknąć wśród nich również trzech wozów w wersji czterodrzwiowy kabriolet, które były przeznaczone do prywatnego użytku dygnitarzy partyjnych. Jeździł takim Aleksander Zawadzki, między innymi wieloletni przewodniczący Rady Państwa. Co ciekawe, jeden z tych samochodów odnalazł się kilka lat temu i obecnie znajduje się w prywatnej kolekcji w Luxemburgu.

Mercedes 300 „Adenauer”. Partyjni dygnitarze wozili się między innymi takimi samochodami (autor: Ra Boe, lic.: CC BY-SA 3.0).

W latach 50. i 60. obowiązywał zwyczaj, że po zakończeniu ekspozycji Międzynarodowych Targów Poznańskich, Urząd Rady Ministrów kupował wszystkie samochody wystawiane na targach. Tą drogą każdego roku trafiało do dygnitarzy kilka bardzo ekskluzywnych aut i kilkanaście aut klasy średniej. Niektóre pozostawały we flotach ministerialnych, inne sprzedano wysokim rangą urzędnikom.

Przykładowo w 1957 roku na targach wystawiono sportowego mercedesa 300 SL. Po zakończeniu imprezy został on zakupiony przez Urząd Rady Ministrów i przekazany do dyspozycji premierowi Cyrankiewiczowi. Cyrankiewicz miał też, prawdopodobnie również z targów, sportowego jaguara E-type. Jego żona– Nina Andrycz – również jeździła Jaguarem tylko model X.

Do obsługi oficjalnych wizyt państwowych i uroczystości narodowych – relacjonowanych przez prasę i pokazywanych w telewizji oraz w Kronikach Filmowych – potrzebne były samochody reprezentacyjne i z zarazem „poprawne politycznie”, dlatego od początku lat 60. zaczęto kupować, po kilka sztuk co pewien czas, radzieckie auta GAZ-13 Czajka.

Premier Cyrankiewicz kochał zagraniczne samochody. Jednym z jego nabytków był mercedes 300 SL (autor: Ashley Pomeroy, lic.: CC BY-SA 3.0).

Najwyższa generalicja Wojska Polskiego upodobała sobie chevrolety, radzieckie auta GAZ-12 ZIM oraz mercedesy. Niżsi rangą oficerowi musieli zadowalać się radzieckimi wołgami. W 1964 roku, na paradzie z okazji dwudziestolecia PRL, najwyżsi dowódcy Wojska Polskiego odbierali paradę stojąc w dwóch radzieckich autach ZIŁ-111 w wersji kabriolet.

Prasa miała zakaz pisania o luksusowych wozach dygnitarzy państwowych i partyjnych, a telewizja zakaz filmowania ich. Oficjalnie wszystko miało być siermiężne, ascetyczne i poprawne politycznie. Skutecznie karano też plotkowanie na ten temat.

Cała naprzód! (lata 1971 – 1981)

Krwawo stłumione protesty robotnicze na Wybrzeżu w grudniu 1970 roku skompromitowały „robotnicze” władze Polski. Odsunięto od władzy Gomułkę i Cyrankiewicza oraz ludzi blisko z nimi związanych. Nowym władcą Polski został Edward Gierek.

Artykuł powstał między innymi w oparciu o książkę Andrzeja Klima pod tytułem „Jak w kabarecie. Obrazki z życia PRL” (Wydawnictwo Naukowe PWN 2016).

W odróżnieniu od swoich poprzedników, promował on politykę „otwarcia na zachód”, „socjalizmu z ludzką twarzą”, „przyjaznej współpracy rządu ze społeczeństwem” i wiele reform prospołecznych. To właśnie dzięki jego staraniom rozpoczęto w Polsce produkcję „samochodu dla Kowalskiego”, czyli polskiego fiata 126p., który jak podkreśla w swojej książce Andrzej Klim, był wtedy jednym z symboli gierkowskiego konsumpcjonizmu.

Rozluźnienie polityczne i aprobatę konsumpcyjnego stylu życia szybko wykorzystały urzędy państwowe. Dosłownie w kilka miesięcy od nastania ekipy Gierka zaczęły wprowadzać do swoich flot auta zachodnie, wśród których największym powodzeniem cieszyły się mercedesy. Dobitnie pokazano to w kultowej komedii „Nie lubię poniedziałku”, gdzie aż roiło się od służbowych mercedesów – ministerialnych i ze zjednoczeń branżowych.

Choć władza ludowa reprezentowała masy robotnicze i chłopskie, jakoś żaden z jej przedstawicieli nie przesiadł się do „malucha”. Zdjęcie pochodzi z książki „Jak w kabarecie” (źródło: NAC).

Edward Gierek w swym życiorysie miał kilkuletni pobyt we Francji, stąd we flocie rządowej zaczęły pojawiać się Peugeoty. Ale do oficjalnych wizyt używano nadal radzieckich reprezentacyjnych limuzyn GAZ-13 Czajka.

Samochody „w razie W”

Polska Ludowa była krajem niestabilnym politycznie. Liczono się z wystąpieniami społecznymi, a nawet z rozruchami zbrojnymi. Na tę okoliczność przygotowywano też samochody ewakuacyjne. Pod koniec lat 70. trafił do Polski opancerzony Cadillac Fleetwood. To jedna z najciekawszych historii na temat rządowych samochodów.

W drugiej połowie lat 70. wartość tego pojazdu wraz z profesjonalnym opancerzeniem wynosiła około 100 000 dolarów. W owym czasie przeciętna miesięczna pensja w Polsce to około 30 dolarów, po kursie czarnorynkowym. Była to więc równowartość 3300 takich pensji, czyli 275 lat pracy jednego przeciętnego Polaka. W sprzedaży dewizowej polski fiat 125p kosztował wówczas około 1800 dolarów.

Pancerną wersją tego samochodu miał uciekać ze stolicy Edward Gierek, gdyby doszło do rozruchów społecznych (źródło: domena publiczna).

Jerzy Dziewulski, który na przełomie lat 70 i 80. był szefem jednostek antyterrorystycznych na warszawskim Okęciu, opowiada, jak pod koniec lat 70. jego jednostka dostała zapytanie, czy chciałaby dostać do dyspozycji zachodni samochód. – W tamtych czasach permanentnego głodu motoryzacji takie pytanie było wręcz retoryczne – oczywiście, że chcieliśmy – mówi. 

Pojazd zrobił ogromne wrażenie. – Przystąpiliśmy do otwarcia [kontenera] i… stanęliśmy jak wryci. Wewnątrz był nowiutki Cadillac Fleetwood, model z najwyższej półki! Tchu nie mogliśmy złapać przez długą chwilę – relacjonuje Dziewulski. Ale to nie było jedyne zaskoczenie:

Po otrząśnięciu się z pierwszego wrażenia, przyszła kolejna fala zaskoczenia. Auto miało amerykańskie tablice rejestracyjne i było opancerzone w stopniu wręcz niespotykanym. Było to w najwyższym stopniu profesjonalnie opancerzone auto. Szyby miały grubość około 6 – 7 cm. Drzwi były tak grube i ciężkie, że posiadały specjalne siłowniki do ich otwierania. Na kołach były specjalne opony odporne na przestrzelenia.

Ów cadillac był chyba pierwszym, po wspomnianych bierutowskich skodach VOS, samochodem tak profesjonalnie opancerzonym i przygotowanym specjalnie dla rządu polskiego. Chronił przez kulami broni palnej, granatami i wszelkiego rodzaju minami, a charakteryzacja na wóz ambasady amerykańskiej (z amerykańskimi tablicami rejestracyjnymi) miała bronić przez gniewem ludu.

Dokładnie i przemyślnie ukryty w kontenerze w centrum Warszawy czekał na swoje wykorzystanie. Kto wie czy w innych punktach Warszawy, w tym samym celu, nie były schowane także inne równie ciekawe auta?

Wyhamowanie (lata 1982 – 1989)

Po stłumieniu „Solidarności” i wprowadzeniu stanu wojennego ówczesne władze wojskowe używały samochodów floty rządowej, zakupionych jeszcze w latach 70. Napięta sytuacja społeczna i polityczna nie sprzyjała rozpasaniu ówczesnych elit rządzących.

Radziecki samochód Gaz-13 Czajka był przez długie lata PRL-u używany do obsługi oficjalnych wydarzeń (źródło: Bundesarchiv, lic.: CC BY-SA 3.0 de).

Generał Wojciech Jaruzelski miał dość pragmatyczne podejście do samochodów służbowych. Miały być one bezpieczne, sprawne i nierzucające się w oczy. We flocie rządowej znajdowały się wówczas między innymi: mercedesy, peugeoty, volvo. Do obsługi oficjalnych wydarzeń o najwyższej randze używano nadal radzieckich czajek.

W latach 80. sprowadzono dla wojska kilka (7 – 9 sztuk) osobowych terenówek koreańskiej marki Ssangyong. W założeniach samochody te miały być przeznaczone do badań porównawczych w wojskowych placówkach naukowych. W praktyce stały się jednak wozami dyspozycyjnymi dla generałów Ludowego Wojska Polskiego.

Bibliografia:

1. „Auto Moto Sport” z lat 1957 – 1958.
2. Andrzej Klimkąm, Jak w kabarecie. Obrazki z życia PRL, Wydawnictwo Naukowe PWN 2016.
3. „Motor” z lat 1955 – 1975.
4. „Motoryzacja” z lat 1947 – 1950.
5. Polska Kronika Filmowa z lat 1945 – 1990.
6. Relacja Jerzego Dziewulskiego złożona autorowi 10 czerwca 2010
7. Wywiady z Andrzejem Esse przeprowadzone w latach 2007 – 2012.
8. Wywiady z Władysławem Paszkowskim przeprowadzone w latach 2005 – 2010.