Niezwykła ciekawość świata i szerokie zainteresowania – to, zdaniem Erica Weinera, autora książki „Genialni. W pogoni za tajemnicą geniuszu”, cechy wybitnych jednostek. Właśnie taki był Shen Kuo, chiński uczony z czasów dynastii Song. Nie wiem, czy w tamtych czasach Chińczycy wymieniali się wizytówkami, ale jeśli tak, to wizytówka Shena musiała być ogromnych rozmiarów – pisze Weiner.

Shen był matematykiem, astronomem, meteorologiem, geologiem, zoologiem, botanikiem, farmakologiem, agronomem, archeologiem, etnografem, kartografem, encyklopedystą, dyplomatą, inżynierem hydromechanikiem, wynalazcą, rektorem uniwersytetu i ministrem finansów.

A były to tylko jego oficjalne zajęcia! W wolnym czasie pisał poezję i komponował muzykę – dodaje autor „Genialnych…”. Wybitne talenty oraz chęć zdobywania wiedzy doprowadziła go na sam szczyt. Niestety, długo na nim nie zabawił.

Droga na szczyt

O zamiłowaniu do nauki Shen Kuo, rodzice przekonali się już we wczesnym dzieciństwie genialnego Chińczyka. I bardzo go w tym spierali, szczególnie matka, która była świetnie wykształconą kobietą i od najmłodszych lat codziennie dawała synowi lekcje, z różnych dziedzin, w tym nawet ze strategii wojskowej. Nic więc dziwnego, że przyszły najwybitniejszy umysł tej epoki, w wieku zaledwie czternastu lat przeczytał całą rodzinną bibliotekę. I jeszcze to nie zaspokoiło mu to głodu wiedzy! Dlatego też szybko zaczął towarzyszyć swojemu ojcu w pracy i pomagać mu w wypełnianiu urzędniczych obowiązków.

Mimo świetnej edukacji i zapału do zgłębiania wiedzy, początkowo jednak niewiele wskazywało na to, aby Shen Kuo miał w przyszłości zrobić zawrotną karierę. Uczony urodził się 1031 roku w Qiantang (obecnie miasto Hangzhou w prowincji Zhejiang), w rodzinie niższego rangą urzędnika.

W 1051 roku przejął posadę po zmarłym ojcu. Jego zadaniem było nadzorowanie systemu nawadniania, dbanie o drożność kanałów, podejmowanie odpowiednich działań przeciwpowodziowych.

Wyobrażenie współczesnego artysty o tym, jak wyglądał Shen Kuo (autor: Wikimachine, lic. CC BY-SA 3.0).

Jednak na tym nie poprzestał. Shen postanowił wspinać się dalej po szczeblach administracji państwowej. Zaczął zdawać kolejne egzaminy urzędnicze. Ostatecznie, po siedmiu latach, w 1063 roku osiągnął najwyższy stopień –  jinshi.

Jeszcze w tym samym roku został mianowany ambasadorem. Swoją misję pełnił w kilku graniczących z Państwem Środka królestwach. Jednym z jego sukcesów było podpisanie traktatu pokojowego z państwem Liao.

W międzyczasie piastował urząd ministra finansów, dowodził wojskiem, był też kanclerzem w prestiżowej Akademii Hanlin. Sprawdzał się na każdym polu, więc nowych propozycji pracy nie brakowało.

W karierze pomagał mu genialny umysł, ale też… lizusostwo. Shen Kuo często był wysyłany przez cesarza „w teren”. Pewnego razu przyjechał do poety i późniejszego administratora Hangzhou Su Shi. Podczas odwiedzin Shen skopiował kilka niepochlebnych dla władzy wierszy i doniósł o nich swemu potężnemu pryncypałowi. Donosicielstwo przyniosło mu przychylność władcy i wysokie odznaczenie państwowe.

Shen Kuo doradzał także następcy tronu. Jako zaufanemu przyszłego cesarza powierzono mu obronę granic przeciwko Qidanom z państwa Liao. Na polach bitewnych odnosił sukcesy, tytuły i pochwały od cesarza sypały się jak z rękawa. Władca pisał do Shena listy – 273 w ciągu szesnastu miesięcy!

Jedna z pięciu map gwiazd Su Songa, opublikowana w 1092 roku, oparta na wyznaczonej przez Shen Kuo poprawionej pozycji gwiazdy północnej (źródło: domena publiczna).

Ukoronowaniem jego kariery było jednak stanowisko dyrektora Cesarskiego Obserwatorium Astronomicznego, które otrzymał z rąk samego cesarza w 1072 roku. W tym czasie przeprowadził między innymi reformę kalendarza, badał ruchy planet i udoskonalał mapy nieba.

Urodzony pod szczęśliwą gwiazdą?

Shen Kuo najbardziej dziś znany jest z tego, że jako pierwszy, w 1088 roku, opisał kompas i wyjaśnił działanie igły magnetycznej. W Europie pierwsza wzmianka o igle magnetycznej pojawiła się około stu lat później, w dziele „De naturis rerum” Alexandra Neckmana.

Popiersie Shen Kuo ustawione w ogrodzie pekińskiego Cesarskiego Obserwatorium Astronomicznego (fot. Hans A. Rosbach; lic. CC ASA 3.0).

Shen odkrył zasady deklinacji magnetycznej i wprowadził koncepcję tak zwanej prawdziwej północy. Dostrzegł różnicę w położeniu bieguna magnetycznego i bieguna geograficznego Ziemi. Udoskonalił metodę pomiaru odległości ciał niebieskich i  zmierzył dystans między gwiazdą polarną a prawdziwą północą. A to tylko niektóre z jego osiągnięć.

Nic więc dziwnego, że podziw dla jego geniuszu wyrażali także współcześni naukowcy, a na niebie można dziś podziwiać jedną z gwiazd (oraz asteroidę), nazwaną na cześć tego wybitnego astronoma.

Jednak, jeśli wierzyć ówczesnym plotkom, sukcesy na niwie politycznej i naukowej nie przekładały się na pożycie małżeńskie. A Shen Kuo był ofiarą przemocy domowej. Jak twierdzi Eric Weiner:

Shen mógł się pochwalić wybitnymi osiągnięciami akademickimi, ale jego życie osobiste legło w gruzach. Był nieszczęśliwie żonaty i mówi się, że żona go biła. Jak wielu geniuszy przekierował swoje niezadowolenie na pracę.

Żona Shena Kuo podobno nie była zbyt miłą niewiastą… Fragment obrazu chińskiego artysty Wanga Juzhenga (źródło: domena publiczna).

Podobno nawet dzieci interweniowały w obronie ojca. Agresywne zachowanie żony skończyło się wraz z jej śmiercią, która jednak pogrążyła Shena w smutku. Ponoć próbował nawet utopić się w rzece Jangcy.

Zastanawiające może być, dlaczego Shen Kuo godził się na takie traktowanie. Zagadka się wyjaśnia, kiedy dowiadujemy się, że już jako ambasador ożenił się z córką wysokiego rangą urzędnika.

Nic więc dziwnego, że nieszczęśliwy pan młody obawiał się szukać pomocy, gdyż jego teść był potężnym i wpływowym człowiekiem.

Z miłości do…nauki!

Shen Kuo oddawał się bez reszty swojej pasji poznawania świata, a nawet był zdolny do różnych poświęceń w imię nauki. Już jako młodzieniec, szybko pogorszył sobie wzrok, gdyż zwykł do późnego wieczora ślęczeć nad nauką chińskich znaków. Nie ostudziło to jednak jego zapału do nauki, ale wręcz przeciwnie jeszcze bardziej zachęciło do jej poszerzania… o medycynę. Kolejnym jego mistrzem został bowiem wybitny okulista, który uratował mu wzrok!

Cesarz Shenzong z dynastii Song (1067–1085) obsypywał Shen Kuo pochwałami i tytułami. Wystarczyła jedna porażka, by zapomniał o swoim protegowanym.

Cesarz Shenzong z dynastii Song (1067–1085) obsypywał Shen Kuo pochwałami i tytułami. Wystarczyła jedna porażka, by zapomniał o swoim protegowanym (źródło: domena publiczna).

I tak na przykład, aby skompilować swoje tablice ruchu planet wstawał trzy razy w nocy, w celu dokonania odpowiednich pomiarów.  Ten codzienny, a raczej conocny rytuał, kultywował nieprzerwanie przez całe pięć lat.

Ambicją sięgamy wyżej nieba, lecz los nasz cieńszy od papieru…

Błyskotliwa kariera Shen Kuo załamała się gwałtownie.W 1080 roku, pasmo sukcesów zakończyła bitwa, w której wojska cesarstwa zostały pokonane przez Tangutów z państwa Xixia. Winą za klęskę i śmierć sześćdziesięciu tysięcy chińskich żołnierzy niesłusznie obarczono Shen Kuo.

Uczony utracił wszystkie dotąd piastowane urzędy i znalazł się w areszcie domowym. Resztę życia spędził w swojej posiadłości o wdzięcznie brzmiącej nazwie: Mengqi, czyli ,,Potok Snów”. Tam też zmarł w  1095 roku. Ale zanim to nastąpiło, spisał większość swoich spostrzeżeń w księdze „Mengqi Bitan” (,,Rozmowy Pędzla z Potoku Snów”).

Ciekawski urzędnik

Znajdziemy w niej wiele dowodów na geniusz Shen Kuo. Jednym z nich  było opisanie niezwykłego wynalazku Bi Shenga. Sheng stworzył ruchome drukarskie czcionki, wyprzedzając Gutenberga o cztery wieki. Shen Kuo chwalił dzieło współczesnego mu wynalazcy za jego wydajność i skuteczność oraz słusznie przewidywał, że jest to przełomowe odkrycie.

Uczony był również uważnym obserwatorem przyrody. Dokładnie opisał zjawisko, znane później jako sedymentacja. Wspominał w swoich zapiskach, że podczas przeprawy żołnierzy przez piaszczystą rzekę, nagle ludzie oraz sprzęt zaczęli tonąc w ruchomych piaskach.

Inną jego zasługą było opisanie procesów klimatycznych i geologicznych. Zauważył między innymi, że w skałach w prowincji Shaanxi znajdują się skamieniałe szczątki bambusa. Wiedząc, że ta roślina obecnie nie występuje w tym rejonie, wywnioskował, że wcześniej była tutaj nizina, a klimat musiał być wilgotny.

Shen Kuo zauważył skamieliny bambusu w miejscu, gdzie ta roślina nie występowała. Wykoncypował, że to oznacza, iż klimat zmienia się w czasie. Na ilustracji dzieło chińskiego artysty Li Kana (1244-1320) (źródło: domena publiczna).

Tłumaczył również przyczyny powstawania takich zjawisk przyrodniczych jak: przypływy, tornada, tęcza, zmiany w krajobrazie. Jest autorem pierwszej mapy topograficznej na świecie. Opisał również charakterystyczne cechy oraz właściwości ropy naftowej. Przewidział  jej niektóre przyszłe zastosowania…

Nie należy zapominać, że Shen Kuo interesował się również historią i kaligrafią. O tym, że był uzdolnionym humanistą, świadczy również fakt, że  „Mengqi Bitan” przez wieki czytano nie tylko po to, aby zaznajomić się z zawartą w niej wiedzą naukową, ale ze względu na ciekawy i przystępny styl, trafne uwagi dotyczące sztuki i literatury oraz zabawne anegdoty.

***

Książka „Genialni. W pogoni za tajemnicą geniuszu” to zapis podróży Erica Weinera po miejscach, które w historii miały momenty wyjątkowego rozkwitu i stawały się na pewien czas ośrodkiem rozwoju myśli ludzkiej. Autora nurtuje pytanie: „Co wisiało wtedy w powietrzu – i czy da się to zabutelkować?”

Rozwiązania „zagadki geniuszu” szuka Atenach, chińskim Hangzhou, Florencji, Edynburgu, Wiedniu, Kalkucie i Dolinie Krzemowej. Zastanawia się, co rodzi i co przyciąga geniusz, czemu skupia się on w określonych miejscach i określonym czasie i czemu ginie, pozostawiając tylko pamięć o złotym wieku?

Bibliografia:

Literatura Podstawowa:

1. Eric Weiner, Genialni. W pogoni za tajemnicą geniuszu, tłum. Ewa Kleszcz, PWN, 2016.
2. David S. Kidder, Noah D. Oppenheim, The Intellectual Devotional -Biographies, Rodale, 2010.
3. The Encyclopedia of Confucianism, red, Xinzhong Yao, Routledge, New York, 2003.
4. Scott L. Montgomery, Alok Kumar, A History of Science in World Cultures: Voices of Knowledge, Routledge, 2015.
5. Yinke Deng, Ancient Chinese Inventions, Cambridge University Press, 2011.

Literatura Pomocnicza:

1. A History of Chinese Science and Technology,T.2, red. Yongxiang Lu, Shanghai Jiao University Press, Springer Berlin Heidelberg, Beijing 2015.
2. Aixiang Wu,Yezhi Sun, Granular Dynamic Theory and Its Applications, Metallurgical Industry Press, Springer, Beijing 2002.
3. Congyao Han, A Brief History of Image Science and Technology in China, Science Press Beijing, Singapore 2021.
4. History of Modern Optics and Optoelectronics Development in China, red, Fuxi Gan, Shouyun Tian, World Scientific, World Century, 2014.
5. Ji Lu, Biography of Shen Kuo, DeepLogic, 2021.
6. Marc Hermann, Weiping Huang, Henriette Pleiger, Thomas Zimmer, Geschichte der chinesischen Literatur, t.1, De Gruyter Saur, Berlin, New York 2011.
7. The Mathematics of Egypt, Mesopotamia, China, India, and Islam: A Sourcebook, red. Victor J. Katz, Princeton University Press, Princeton, Oxford, 2007.

Skąd się biorą geniusze?