Czy chciałbyś zachorować na syfilis? Oni o tym marzyli… i podobno mieli dobre powody!

Syfilis łapie się dość przyjemnie. I zaskakująco łatwo – nie tylko przez stosunki pochwowe, czy analne, ale także pieszczoty oralne czy nawet… pocałunek z języczkiem. Zaczyna się niewinnie: od niewielkiej, okrągłej grudki na skórze  i powiększonych węzłów chłonnych. Problem „znika” po trzech tygodniach, ale już wkrótce pojawia się  niezbyt dolegliwa wysypka i szarobiałe, wilgotne zmiany na skórze. Znowu powiększają się węzły chłonne i powoli dochodzą inne dolegliwości: bóle gardła, gorączka, brak apetytu, a czasem zapalenie opon mózgowych.

Jeśli chory nie zaczyna leczenia, syfilis nieubłaganie, choć często w sposób początkowo niezauważalny, pustoszy organizm. Atakuje najczęściej układ nerwowy i układ krążenia. I zaczyna się powolny rozkład… Brzmi odstręczająco? A jednak, choć dzisiaj trudno w to uwierzyć, zdarzały się przypadki zarażonych szczęśliwych z powodu swojej choroby. Przynajmniej dopóki się w pełni nie rozwinęła…

Alleluja! Mam syfa!

Jednym z zadowolonych „nabywców” kiły był francuski pisarz nurtu naturalizmu i dekadentyzmu, Guy de Maupassant. Na wieść o swojej chorobie napisał on triumfalnie do przyjaciela:

Mam syfa, ale takiego z prawdziwego zdarzenia, nie jakiś tam try­per, nie świętoszkowate kłopociki, nie mieszczańską kłykcinę kończystą, nie mdłe jarzyny z wody, nie, nie! To prawdziwy, wielki syf, na który zmarł Franciszek I. Jestem z niego dumny i mam w pogardzie wszystkich burżujów. Alleluja! Mam syfa!

„Alleluja! Mam syfa” – zakrzyknął podobno Guy de Maupassant na wieść o swojej chorobie. Był dumny z tego, że zmaga się właśnie z kiłą, a nie – z jakimiś „świętoszkowatymi kłopocikami” (zdj. Félix Nadar, źródło: domena publiczna).

Faktycznie, pisarz marzył o syfilisie od dawna. Pewnego razu nawet namalował sobie wrzód na penisie, pokazał go swojej przyjaciółce, a następnie ją zgwałcił, aby i jej dać wrażenie swojego „szczęścia”. Nie był zresztą w tej szczególnej fascynacji odosobniony. Z choroby cieszył się też jeden z największych mistrzów literatury francuskiej Gustave Flaubert, który pisał w liście do swojego przyjaciela:

A więc śmiałeś się, stary łajdaku, perfidny gościu z mojego niefortunnego mieczyka. No więc wiedz, że chwilowo jestem wyleczony. Pozostało jedynie niewielkie stwardnienie, ale jest to blizna bohatera. To mu przydaje poezji.

Niszczy ciało, wzmacnia doznania

Malarzy, pisarzy i poetów zarażonych syfilisem było więcej. Chorowali między innymi Gustav Klimt, Henri de Toulouse-Lautrec, Vincent van Gogh i Charles Baudelaire. Na kiłę cierpieli też Friedrich Nietzsche, Oscar Wilde, Paul Gauguin i Karen Blixen. Znali ją także polscy twórcy – Kazimierz Przerwa-Tetmajer i Stanisław Wyspiański. Ten ostatni zaraził się w Krakowie, z pracownicą drukarni… albo w Paryżu, z jawajską modelką i kochanką Gauguina.

Artykuł powstał między innymi na podstawie książki „W oparach absyntu. Skandale Młodej Polski” Iwony Kienzler (Bellona 2017).

Co ciekawe, wiadomość o zarażeniu nie zawsze była przyjmowana ze strachem. Tak o reakcjach artystów bohemy pisze Iwona Kienzler w książce „W oparach absyntu. Skandale Młodej Polski”:

Ówcześni członkowie bohemy nie traktowali wcale tej choroby jako dopustu bożego, chociaż w owych czasach zakażenie krętkami było rów­noznaczne z wyrokiem śmierci. Tak się bowiem składa, że kiła, opanowując mózg, jednocześnie uaktywniała jego komórki, powodując u zarażonej osoby wręcz nie­ziemskie wizje i majaki.

Z tego względu na „niemoc kurewników”, jak często nazywano syfilis, cierpieli nie tylko amatorzy płatnej miłości, ale większość artystów, którzy zarażali się chorobą celowo, chcąc przekroczyć ograniczenia stawiane im przez własny umysł, a nawet przenieść się w nowe, nieznane wymiary. Krótko mó­wiąc, kiła stanowiła dla nich w pewnym sensie substy­tut współczesnych narkotyków, po które i teraz sięgają rozmaici twórcy.

Syfilis, obrazowo przedstawiony na obrazie Richarda Coopera, rzadko był przyjmowany z zadowoleniem. Niektórzy artyści traktowali go jednak… jako źródło dodatkowych doznań (fot. Wellcome Images , lic. CC BY 4.0).

Koncepcja, że syfilis niszczy ciało, ale wzmaga doznania, pojawiła się już w końcu XVI wieku w Hiszpanii. Rozwinął ją dwa stulecia później francuski pisarz, Léon Daudet. Choroba ta, pisał, jest równie dobrze biczem pobudzającym geniusz i talent, heroizm i ducha, jak i porażenie ogólne. I wyjaśniał, że przyczynia się ona do rozwoju: Z syna służącej robi wielkiego poetę, ze spokojnego drobnomieszczanina – satyra, z marynarza – astronoma lub zdobywcę.

 Cena za pobudzający artystycznie „dopalacz” była jednak straszna. Ale o tym większość jego admiratorów przekonywała się dopiero później. Jak bardzo choroba wyniszcza organizm, pokazuje ostatni autoportret Wyspiańskiego. Artysta rysował go ledwie sprawną ręką, przybandażowaną do kawałka deseczki. Na tym etapie z trudem już oddychał i mógł jeść jedynie rozdrobniony pokarm. Syfilis stał się zresztą powodem jego przedwczesnej śmierci.

Czy jest coś gorszego niż syfilis?

Nie tylko artyści cieszyli się z syfilisu. Zadowoleni z zarażenia się bywali także… żołnierze. Ale z zupełnie innych względów. Tych, którzy nie chcieli iść w kamasze, choroba zwalniała z poboru. A później, gdy Belle époque zakończyła się wybuchem I wojny światowej, choroby weneryczne stały się najlepszym pretekstem, aby choć na chwilę uciec od koszmaru walk. Innym rozwiązaniem były samopostrzały. Karano je jednak sądem wojennym, podczas gdy syfilis dawał wojennym bohaterom i dekownikom upragnione szpitalne łóżko. I wkrótce szeregi tak potrzebnych na froncie żołnierzy zaczęły niebezpiecznie topnieć.

Nieleczonemu syfilisowi towarzyszyło pojawienie się wrzodów, z których sączyła się wydzielina. Tak chorobę przedstawiali w połowie XIX wieku autorzy książki „A treatise on gonorrhoea and syphilis”, Silas Durkee oraz John S. Parry (źródło: domena publiczna).

Peter Englund opisywał w książce „Piękno i smutek wojny” determinację żołnierzy chcących  złapać chorobę weneryczną. Dochodziło do tego, że nie tylko szukali oni chorych prostytutek, ale wręcz prowadzono handel ropą od chorych na rzeżączkę; żołnierze ją kupowali, a następnie wcierali w genitalia, w nadziei, że wylądują w szpitalu.

Ponieważ każdy średni czas kuracji choroby wenerycznej trwał w szpitalu 6 tygodni, to dla każdego zarażonego nią żołnierza oznaczał aż półtora miesiąca spokoju na tyłach. Ci, którzy chcieli uzyskać całkowite zwolnienie z wojska, dla lepszego efektu wcierali ropę w oczy. Ceną za to była jednak… utrata wzroku.

W czasie I wojny wyleczono ponad 416 tysięcy przypadków choroby tylko u żołnierzy brytyjskich. Nie lepiej wyglądały statystyki w innych armiach. Niewiele dawały podejmowane przez dowództwa próby zachowania zdolności bojowej swoich podwładnych. By zmniejszyć ilość zachorowań, rozdawano prezerwatywy, prowadzono koncesjonowane domy publiczne, a także wysyłano chore prostytutki na przymusowe leczenie.

Francuskie władze jeszcze przed I wojną światową wzywały do chronienia się przed syfilisem (fot. Wellcome Images, lic. CC BY 4.0).

Mikroby brały górę. W wojsku carskim już w 1914 roku zorientowano się, że liczba łóżek, które armia rosyjska zamówiła dla swoich rannych i chorych ledwo wystarczyła dla… pacjentów cierpiących na choroby weneryczne. Nic dziwnego, że jeden z francuskich lekarzy określił wręcz prostytutki mianem karabinu maszynowego nabitego krętkami.

Syfilis sojusznikiem Hitlera?

Choroby weneryczne spędzały sen z powiek dowódcom nie tylko podczas I wojny światowej. W XVIII wieku armia brytyjska w Indiach traciła z ich powodu 30-37 procent stanu! W tym samym czasie oficerowie pruscy, którzy złapali kłopot, mieli problem z zaleczeniem nawet lekkich ran. Z kolei stan wojsk francuskich, które w 1849 roku stłumiły rewolucję w Rzymie i zaczęły okupować miasto, obrazowo opisał poeta Teophlile Gautier:

Cała armia francuska jest zaatakowana: kilaki wybuchają w pachwinach jak granaty, rzeżączka tryska ropnymi strumieniami moczu i rywalizuje z fontannami na piazza Navona, rozpadliny i kłykciny zwisają purpurowymi frędzlami z tyłków saperów, okopane w swoich fundamentach, z piszczeli łuszczą się narośla, jak z omszałych kolumn w rzymskich ruinach.

Artykuł powstał między innymi na podstawie książki „W oparach absyntu. Skandale Młodej Polski” Iwony Kienzler (Bellona 2017).

Sztab chodzi z rozgwieżdżonymi przez całe konstelacje krost ramionami, można zobaczyć spacerujących po ulicach lejtnantów, całych w plamach, upstrzonych jak pantery, na skutek wysypki, piegów, plam w kolorze kawy, brodawkowatych narośli, szyszkowatych i skrytopłciowych wyrostków i innych objawów drugo- i trzeciorzędowych, które pojawiają się tutaj już po piętnastu dniach.

Syfilis „wspomógł” też w czasie II wojny światowej niemiecką ofensywę na Francję. Dokonał tego poprzez osłabienie dowodzącego armią francuską Maurice’a Gamelina. Mimo skutecznej kuracji generałowi pozostało wciąż otępienie umysłowe, utrata zdolności koncentracji, osłabienie pamięci i nieumiejętność prawidłowej oceny sytuacji. Problem w szokującej skali dotyczył też żołnierzy na froncie włoskim w 1945 roku. Na każdy ich tysiąc zginęło lub odniosło rany 9 osób, a 68 – nie nadawało się do służby z powodu chorób wenerycznych…

Jeszcze gorzej liczba rannych i zabitych oraz zarażonych wyglądała dwa lata wcześniej w Birmie. Wynosiła odpowiednio 13 i 157. Sytuację trochę ratowały prezerwatywy, choć czasem trzeba było uciekać się do podstępów, aby w ogóle móc je zamówić dla żołnierzy. Armia amerykańska, aby uniknąć oskarżeń o propagowanie rozpusty, zamawiała je oficjalnie jako niezbędne do zabezpieczania luf broni maszynowej przed zawilgoceniem.

W trakcie II wojny światowej liczne plakaty informowały żołnierzy o możliwych konsekwencjach zachorowania na kiłę i rzeżączkę. Powyżej plakat angielski z około 1943-1944 roku (fot. Wellcome Images, lic. CC BY 4.0).

Syfilis jak cienki czarny wąż

Wątpliwa „kariera” syfilisu zbladła wraz z końcem I wojny światowej.  Niemiecki pisarz Erich Maria Remarque określił chorobę obrazowo: Syfilis – ohydne słowo, które syczy jak cienki czarny wąż. Choroba była sprawą wstydliwą. Bywały sytuacje, że dermatolog w małym miasteczku nie ośmieliłby się ukłonić pierwszy w miejscu publicznym swojemu pacjentowi, aby nie narazić go na plotki. Obsesja była tak wielka, że siostra francuskiego pisarza Juliana Greena czytała książki, gdzie była mowa o syfilisie, wyłącznie w rękawiczkach.

Upowszechniała się świadomość konsekwencji zachorowania na kiłę. W całej Europie pojawiły się poradnie dermatologiczne, broszurki, plakaty, artykuły, audycje, filmy. Francuzi straszyli młodzież, że rocznie choroby weneryczne zabijają 150 tysięcy ich rodaków. Dodawali obrazowo: Taki był bilans bitwy nad Marną lub pod Charleroi.

Pojawiały się też wskazówki, jak można zabezpieczyć się przed zarażeniem. Francuzi sugerowali na przykład, by w romantycznych okolicznościach, podziwiając twarz wybranki, rzucać wzrokiem też na jej wargi, dziąsła i język. Namawiali, by zachwycając się jej piersiami, oglądać skórę pod nimi, szukając plamek.

Rządy w okresie międzywojennym wszelkimi sposobami ostrzegały przed skutkami syfilisu, zachęcając do podjęcia jak najszybszego leczenia. Powyższy plakat przygotowano na zlecenie Wydziału Zdrowia w Hempstead (źródło: domena publiczna).

Należało też odpowiednio się zabezpieczyć przed przejściem do dalszych działań. Oznaczało to przede wszystkim sprawdzenie, czy u wrót brak [jest] tygrysów i węży w postaci owrzodzeń czy ropiejących wydzielin. Francuscy autorzy zachęcali też do skracania czasu przyjemności, gdyż [dłuższy] pobyt jest niebezpieczny, i unikania pocałunków w usta z przypadkowymi osobami. Zawsze można się przecież wymawiać wstrętem do smaku szminki…

Dobre rady nie zawsze pomagały. Polski socjalistyczny „Głos Kobiet” z 20 lutego 1938 roku donosił, że w tym okresie prawie co 20. człowiek na świecie był chory wenerycznie. Przełomem w jego zwalczaniu stało się dopiero wynalezienie penicyliny.

Bibliografia:

1. Peter Englund, Piękno i smutek wojny. Dwadzieścia niezwykłych losów z czasu światowej pożogi,  przeł. Emilia Fabisiak, Znak 2011.
2. Kamil Janicki, Burdele na kółkach. Płatna miłość w ogniu wojny, Ciekawostki Historyczne 10.11.2011.
3. Kamil Janicki, Epoka hipokryzji. Seks i erotyka w przedwojennej Polsce, Znak 2015.
4. Iwona Kienzler, W oparach absyntu. Skandale Młodej Polski, Bellona 2017.
5. Józef Krzyk, Choroba neapolitańska, francuska… Kiła po prostu, „Ale Historia”, dodatek do „Gazety Wyborczej” 7.09.2012.
6. Ewa Lando, Wszyscy się czegoś bali. Fobie, lęki i kompleksy wielkich Polek i Polaków, Wydawnictwo Czerwone i Czarne 2016.
7. Claude Quétel, Niemoc z Neapolu, czyli historia syfilisu, przeł. Zofia Podgórska-Klawe, Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1991.
8. Geoffrey Regan, Błędy militarne, przeł. Konrad Gocman, Vasco International 1992.
9. „Głos Kobiet” nr 4, 20 lutego 1938.

Sprawdź, gdzie kupić: „W oparach absyntu. Skandale Młodej Polski”: