Katarzyna Wielka. Caryca, która uratowała jezuitów

Choć jezuici radzili sobie dobrze z posługą, to na wszystkich innych frontach mieli drobne problemy. Towarzystwo Jezusowe udzielało się na wielu polach, przez co wchodziło w konflikty z „sąsiadami”. Jezuitom zdarzały się nieporozumienia z innymi zakonami w rodzaju sporu na tle budowy nowego kościoła (oczywiście dzięki przywilejowi od papieża) w odległości dwustu kroków od już istniejącego.

Podobnie serdeczne relacje utrzymywali oni z korporacjami akademickimi, którym pod nosem budowali swoje kolegia, w miastach posiadających już szkoły wyższe. Kończyło się to zwykle kłótniami i procesami, a jezuitom skórę ratowała tylko przychylność ojca świętego.

Nastały ciężkie czasy dla jezuitów

W końcu jednak także głowa kościoła zraziła się do zbyt butnego i niezależnego zakonu. Pod naciskiem kilku władców, a przede wszystkim dynastii Burbonów, Klemens XIV 21 lipca 1773 ogłosił brewe Dominus ac Redemptor.

Decydując się na kasatę zakonu, Klemens XIV nie mógł przewidzieć, że jezuitów uratuje prawosławna monarchini.

Sankcjonował on formalną kasatę zakonu jezuitów w całym kościele, która wiązała się między innymi z przejęciem ich dóbr. Tak oto we wszystkich krajach Europy Towarzystwo Jezusowe przestało istnieć. Wszystkich poza Rosją.

Jak to jednak możliwe, że jezuici uchowali się właśnie w państwie Katarzyny Wielkiej – kraju nie słynącym przecież z wolności i wyznającym prawosławie, a nie katolicyzm? Chodziło przede wszystkim o Polskę.

Katarzyna II zdecydowanie nie należała do przyjaciół papieża. Gdy tylko nadarzyła się okazja do pokrzyżowania jego szyków, natychmiast z niej skorzystała.

fot.domena publiczna

Ciemiężycielka narodu polskiego i protektorka jezuitów w jednym. Da się? Da się!

Absolutnie zakazała przeprowadzania kasaty zakonu na ziemiach Rzeczypospolitej, które rok wcześniej dostały się pod jej panowanie w wyniku pierwszego rozbioru.

Wszak to jej państwo, jej jezuici i tylko i wyłącznie jej sprawa, a Rzymowi i jego szacownemu biskupowi nic do tego! A skoro można przy tym dopiec choć trochę papieżowi, który był przeciwnikiem rozbiorów…

Katarzyna Wielka ratunkiem dla jezuitów

Początkowa nieprzychylna postawa carycy względem jezuitów była pochodną wrogości w stosunku do kościoła jako całości. Jednak po pewnym czasie Katarzyna uznała, że skoro zakon reprezentuje nowoczesne oblicze kościoła, może jej się przysłużyć w procesie westernizacji imperium.

Po rozbiorach w granicach Rosji znajdowało się 201 zakonników, których wnikliwą obserwację poleciła namiestnikowi nowych ziem. Gdy zdecydowała się przyjąć jezuitów na audiencji i wysłuchać ich, znalazła się pod wrażeniem ich wiedzy o świecie i ogólnej inteligencji. Podobało jej się także połockie kolegium jezuickie, które szybko stało się wiodącym ośrodkiem nauki.

Na tym nie koniec, bo Katarzyna wierzyła, że Jezuici przydadzą jej się także w kontaktach z Polakami. Jako poddani carycy mieli tłumić wywrotowe nastroje wśród polskiej szlachty i arystokracji. Mieli też być żywym przykładem tego, że współpraca z nową władzą może przynosić niemałe korzyści.

Rosja – raj dla jezuitów

Wkrótce do białoruskich jezuitów dołączyli zakonnicy z innych krajów, którzy nie chcieli pogodzić się z kasatą. Dzięki napływowi między innymi Niemców, Francuzów, Polaków i Włochów, Towarzystwo Jezusowe w granicach Imperium carycy stało się zakonem kosmopolitycznym.

Opiekę nad jezuitami roztaczał także następca Katarzyny Wielkiej cara Paweł I.

Z kolei jego połockie kolegium zyskało status jednej z najważniejszych uczelni wyższych w Rosji. Katarzyna, której podobał się pozytywny wpływ jezuitów na edukację w kraju, objęła zakonników opieką trwającą aż do końca jej panowania. Jednocześnie jej następca Paweł I pozostawał pod ich wpływem.

Artykuł powstał między innymi w oparciu o książkę „Skarby krakowskich klasztorów” wydaną przez Muzeum Historyczne Miasta Krakowa.

W opinii Katarzyny jezuici byli przede wszystkim użyteczni i to znacznie bardziej niż inne zakony. Niemniej jednak caryca trzymała ich na krótkiej smyczy, stopniowo uzależniając ich byt od państwa. Izolowała zakon od katolickiej hierarchii kościelnej i kategorycznie zabraniała mu wszelkiej działalności misyjnej. Porzucający prawosławie Rosjanie byli ostatnim, czego potrzebowała.

Oto i dwa wielkie paradoksy opieki roztoczonej przez carycę nad Jezuitami. Z jednej strony misjonarski zakon przetrwał, bo porzucił swój najważniejszy cel – nawracanie chrześcijan nie będących katolikami. Z drugiej, ta ultrakatolicka, wręcz radykalna organizacja kościelna ostała się tylko w państwie zupełnie prawosławnym, pod władzą prawosławnej dynastii…

Źródła:

Podstawowe:

• Janusz Tadeusz Nowak, Witold Turdza, Skarby krakowskich klasztorów, t. 2, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Kraków 2012

Uzupełniające:

• Dennis J. Dunn,The Catholic Church and Russia: Popes, Patriarchs, Tsars, and Commissars, Ashgate Publishing Company, Vermont 2004.