Ile prawdy jest w legendzie o Popielu, którego zjadły myszy?

„Nie było w nim żadnej szlachetnej zalety, żadnego czynu godnego bohaterskiego męża i księcia, dowodów cnoty, żadnego zamiłowania do zacności; oddawał się bezczynności, pijaństwu i obżarstwu (…), oddany rozmowom w towarzystwie kobiet, uciekał jakby od zarazy i klęski od mężów dojrzałych i mądrych” – zaczyna opowieść o Popielu Jan Długosz.

Historia księcia – mniej lub bardziej rozbudowana i przekształcona – pojawia się w wielu podaniach średniowiecznych kronikarzy. Jako pierwszy opowieść o przedpiastowskim władcy zamieścił w swojej kronice Gall Anonim. Występuje w niej pod imieniem Pąpiel (Pumpil) lub Popiel (Popel). Wincenty Kadłubek zlatynizował je, nazywając legendarnego poprzednika Piastów Pompiliuszem.

Kronikarze wspominają również jego przydomek – Chwościsko bądź Chościsko (oznaczający ogon lub… zużytą miotłę). Na takie przezwisko zasłużył sobie podobno wyglądem i postępowaniem. Jak pisze Długosz: „Wstrętny był, mając brzydkie, a do tego rzadkie i wytarte włosy na głowie, wstrętniejszy jeszcze z powodu rozpusty i nędznych obyczajów”.

fot.domena publiczna

Według legendy myszy dopadły Popiela i jego rodzinę w wieży na tajemniczej wyspie położonej na środku jeziora.

Haniebna śmierć

Od początku Gall przedstawia księcia w negatywnym świetle, zapowiadając rychły koniec jego rządów. Zwiastunem upadku miał być incydent podczas postrzyżyn synów władcy. Popiel przepędził wówczas „dwóch gości” przybyłych z woli samego Boga. Zostali oni natomiast zaproszeni w gościnę przez ubogiego oracza, Piasta, u którego odbywała się ta sama uroczystość.

Podczas zabawy doszło do zaskakującego wydarzenia. Jak donosi Kronika polska: „I tak ciągle [u Piasta – przyp. red.] miało przybywać piwa, aż napełniono nim wszystkie wypożyczone naczynia, a natomiast ci, co ucztowali u księcia, znaleźli [swoje naczynia] puste”, co zdaniem Galla Anonima stanowiło przepowiednię obalenia Popiela i przejęcia władzy przez syna Piasta, Siemowita. Kronikarz pokrótce opisał też śmierć legendarnego księcia, która miała nastąpić poza granicami ziem polskich:

Popiel wypędzony z królestwa tak wielkie cierpiał prześladowanie od myszy, iż z tego powodu przewieziony został przez swoje otoczenie na wyspę, gdzie tak długo w drewnianej wieży broniono go przed owymi rozwścieczonymi zwierzętami, które tam przepływały, aż opuszczony przez wszystkich dla zabójczego smrodu [unoszącego się z] mnóstwa pobitych [myszy], zginął śmiercią najhaniebniejszą, bo zagryziony przez [te] potwory.

O ile u Galla nie dowiadujemy się, skąd owe myszy się wylęgły, to u późniejszych kronikarzy znajdujemy odpowiedź na to pytanie. Rozbudowaną wersję opowieści o Popielu przekazali potomnym Wincenty Kadłubek i Jan Długosz.

Skąd się wzięły myszy?

Według nich współodpowiedzialna za niegodziwości władcy była również jego żona. Mianowicie to ona miała nakłonić męża do zamordowania jego stryjów. Za jej radą Popiel zaczął symulować ciężką chorobę, zwabiając tym sposobem krewnych do Gniezna. Polecił urządzić stypę dla siebie samego, podczas której zaproponował wspólne wychylenie kielicha.

W złotym pucharze znajdował się napój zaprawiony trucizną. Tradycja nakazywała, by władca skosztował go jako pierwszy. Popiel udał tylko, że próbuje „wybornego” trunku, a następnie podał kielich dalej. Goście kolejno po ucałowaniu księcia wypijali truciznę. Długosz przekazał, co nastąpiło dalej:

Wnętrzności potrutych jadem poczęła żreć trucizna, zabijając niewinnych mężów, którzy nagle wpadli w gorączkę i obłąkanie, gdy wielu sądziło, że są pijani, u innych [zaś] uchodzili za chorych i obłąkanych. Wreszcie, gdy dotarł do głębi i samego siedliska duszy, zanim nadeszła noc zginęli wszyscy, którzy pili ten napój, w strasznych męczarniach, a rozsadzanie ciał, chociaż martwych, wykazało niezbicie, że poumierali otruci.

Popiel zabronił również pogrzebania swych krewnych, co okazało się dla niego katastrofalne w skutkach. Z rozkładających się ciał wylęgły się mrowie myszy, które zaczęły ścigać okrutnego tyrana. Nie pomogły ogniska, mające stanowić barierę dla gryzoni. Nic nie dała także ucieczka do drewnianej wieży znajdującej się na wyspie otoczonej wodami jeziora.

fot.Rafał Hadziewicz/domena publiczna

Zwiastunem upadku Popiela był incydent podczas postrzyżyn, kiedy nie wpuścił on dwóch zesłanych z niebios gości. Ostatecznie znaleźli oni gościnę u Piasta oracza.

Długosz ze szczegółami opisał okoliczności śmierci księcia i jego rodziny: „Dwu synów jego wpierw na oczach nieszczęsnej i żadnej nie mogącej udzielić pomocy matki, następnie najokrutniejszą małżonkę, a w końcu i tyrana [Pompiliusza] pożarły i do tego stopnia rozszarpały i pogryzły wszystkie członki, że nie zostało ani śladu z kości lub mięsa”.

Z ziemi niemieckiej do Polski

Istnieje wiele hipotez na temat pochodzenia opowieści o Popielu i myszach. Według Aleksandra Brücknera i Martina Beheima-Schwarzbacha polska wersja „mysiej legendy” została zapożyczona z Niemiec. Ten ostatni doszedł do wniosku, że makabryczne podanie z terenów Nadrenii przynieśli nad Wisłę cystersi. Z kolei zdaniem Mariana Zygmunta Jedlickiego do rozprzestrzenienia się opowieści mogło przyczynić się otoczenie Rychezy, niemieckiej żony Mieszka II, lub duchowieństwo z Leodium.

Za nadreńską genezą legendy obstaje również Henryk Łowmiański. Według niego właśnie na tamtym obszarze straszono doniesieniami o krwiożerczych gryzoniach, a ślub Mieszka II z córką palatyna reńskiego przypadł na ten sam okres, co zapisanie w Annales Quedlinburgenses jednej z najstarszych mysich legend.

Ponadto niedaleko Ostrowa Lednickiego, gdzie miało być wybudowane palatium młodej pary, znajdowała się miejscowość Myszki. Jak twierdzi Łowmiański: „Ta nazwa daje nową wskazówkę, gdzie nastąpiło powiązanie niemieckiej legendy z polskim środowiskiem i gdzie należy szukać drewnianej wieży, w której zginął Popiel”.

fot.Wolskaola/CC BY-SA 3.0 pl

Mysia Wieża z Kruszwicy z legendarną budowlą wspólną ma tylko nazwę. Wzniesiono ją bowiem w czasach Kazimierza Wielkiego.

Niemieckie pochodzenie legendy kwestionuje natomiast Jerzy Banaszkiewicz. Uważa on, iż stanowi ona raczej indoeuropejską spuściznę duchową, którą Słowianie zaadaptowali do swojej kultury. W swoich rozważaniach na ten temat podkreśla: „We wczesnym polskim średniowieczu rozumiano jeszcze jej zastosowania i mechanizm organizujący treści opowiadania. Z biegiem czasu podanie beletryzuje się i ogranicza swoje znaczenia do chrześcijańskiego morału: «nie bądź okrutnym dla bliźnich»”.

Legenda o upadku złego księcia może też wiązać się bezpośrednio z rodzimym mitem założycielskim dynastii Piastów. Już początkowe niepodjęcie enigmatycznych gości przez tyrana wróży bliski koniec jego rządów.

W historii przedstawionej przez Galla Anonima widać odwrócenie ról pomiędzy Piastem a Popielem na przykładzie pożywienia – ostatecznie temu należy się władza zwierzchnia, kto jest w stanie nakarmić wspólnotę. Ponadto, jak pisze Banaszkiewicz:

Przyczepiając gdzieś w XI stuleciu podanie o myszach pożerających księcia do wykładu wyjaśniającego zdobycie tronu przez ród Piastów, chciano w ten sposób uwidocznić nie budzącą zastrzeżeń drogę nowej linii do władzy zwierzchniej. Przy pomocy wątku o zjedzonym przez myszy Popielu świadomie dokonano przeciwstawienia: tyran, zły dla kraju król – „ szczęśliwy ”, zapewniający dobrobyt poddanym przedstawiciel rodu Piastów.

Stary książę ginie od plagi myszy, a Piast wprowadza swojego syna na tron polski i przedstawia się przyszłym poddanym nowej dynastii jako heros urodzaju, dostatku żywności.

A co z Mysią Wieżą?

Czy w takim razie tajemnicza wieża, w której Popiel miał ukryć się przed małymi prześladowcami, w ogóle istniała? Gall Anonim wspomina o drewnianej konstrukcji na wyspie bez podania konkretnej lokalizacji. Popiel znalazł tam rzekomo schronienie po wypędzeniu go z Gniezna.

Próby zlokalizowania tego obiektu podjął się między innymi autor Kroniki Wielkopolskiej. Usytuował wieżę w miejscowości Kruszwica. O wyspie na tamtejszym jeziorze donoszą też Kronika Polsko-Śląska oraz Kronika Książąt Polskich.

Lecz chociaż średniowieczni dziejopisarze próbowali łączyć śmierć tyrana z tą miejscowością, to nie należy wiązać z makabryczną legendą dzisiejszej Mysiej Wieży. Stanowi ona bowiem fragment XIV-wiecznego zamku, wzniesionego z rozkazu Kazimierza Wielkiego na miejscu dawnego grodu z roku 976. Wieżę zaś ochrzczono mianem Mysiej dopiero w dobie romantyzmu.

Inspiracja:

Inspiracją do napisania tego artykułu stała się powieść Krzysztofa Jagiełły pod tytułem „Piast Mściciel”, która ukazała się nakładem Wydawnictwa Dolnośląskiego, przedstawiająca fascynującą wizję prapoczątków państwa polskiego.

Bibliografia:

1. Gall Anonim, Kronika polska, Zakład Narodowy im. Ossolińskich 2008.
2. Jacek Banaszkiewicz, Podanie o Piaście i Popielu. Studium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi, Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1986.
3. Jacek Banaszkiewicz, Polskie Dzieje Bajeczne Mistrza Wincentego Kadłubka, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 2002.
4. Marian Zygmunt Jedlicki, Komentarz do ed. Kroniki Thietmara, Instytut Zachodni 1953.
5. Mistrz Wincenty Kadłubek, Kronika polska, Zakład Narodowy im. Ossolińskich 2003.
6. Henryk Łowmiański, Dynastia Piastów we wczesnym średniowieczu [w:] Początki państwa polskiego, t. 1, Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1962.
7. Henryk Samsonowicz, Polska Jana Długosza, Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1984.
8. Jerzy Strzelczyk, Od Prasłowian do Polaków, Krajowa Agencja Wydawnicza 1987.
9. Zdeněk Váňa, Świat dawnych Słowian, Państwowy Instytut Wydawniczy 1985.
10. Andrzej Zieliński, Początki Polski, Zagadki i tajemnice, Bellona 2012.