„Nigdy bowiem nie starły się ze sobą orężnie potężniejsze państwa i ludy, nigdy te dwie wojujące strony nie miały tyle mocy i potęgi” – zapisał u progu naszej ery rzymski historyk, Tytus Liwiusz. Słowa autora „Dziejów Rzymu od założenia miasta” odnosiły się do drugiej wojny punickiej, toczącej się między Rzymem i Kartaginą w latach 218-201 r p.n.e. .

fot.domena publiczna

Gdy osiągnęła szczyt swojej potęgi, wdała się w serię wojen z Rzymem, które zakończyły się zagładą miasta. Kartagina nie była jednak łatwym przeciwnikiem.

Opisany przez starożytnego kronikarza konflikt był kulminacją trwających ponad sto lat, od 265 do 146 roku przed naszą erą, zmagań między dwiema potęgami. Aspirowały one bowiem do grania pierwszych skrzypiec w tym samym regionie.

Jak zauważa, specjalizujący się w historii Kartaginy badacz, Hubert Adamczyk:

Obszar zachodniej części basenu Morza Śródziemnego okazał się zbyt mały, by mogły na nim istnieć obok siebie dwa państwa, z których jedno – Kartagina – kontrolowało go od wieków, drugie – Rzym – nie zadowoliło się panowaniem nad Italią i szukało nowych możliwości próbując obalić istniejący w świecie śródziemnomorskim korzystny dla Kartaginy układ stosunków.

Wynik rywalizacji, jak zanotował Tytus Liwiusz, wcale nie mógł przy tym zostać z góry przesądzony: „szczęście wojenne było do tego stopnia zmienne i wynik bitew tak niejednakowy, że bliżsi przegranej byli ci, którzy ostatecznie wygrali wojnę”. Rzeczywiście, wiele wskazywało na to, że to fenicka Kartagina zdobędzie status imperium. W przeszłości udawało się temu miastu skłonić Rzym do uznania jego interesów na terenie dzisiejszej Hiszpanii czy na Sycylii. Od wieków rozwijało też potężną flotę, która królowała na Morzu Śródziemnym.

fot.José Luiz Bernardes Ribeiro/ CC BY-SA 4.0

Powstała w fenickiej kolonii w Afryce Północnej Kartagina zaciekle walczyła z Rzymem, przez ponad sto lat, o gospodarcze i polityczne wpływy w basenie Morza Śródziemnego. Obraz przedstawiający oddział Hannibala w trakcie II wojny punickiej.

Ostatecznie afrykańska metropolia musiała przekazać jednak palmę pierwszeństwa przeciwnikowi z północy. Jej klęska była całkowita. W 146 r p.n.e. została doszczętnie zniszczona, a ziemię, na której stała posypano solą, by nic więcej nie zdołało na niej urosnąć. „Stolicą świata” i „Wiecznym Miastem” stał się Rzym. Tylko dlaczego?

5. Kartagina – podboje i kolonizacja

Na początku trzeciego wieku przed Chrystusem założone przez Romulusa miasto dopiero umacniało swoją pozycję na Półwyspie Apenińskim. Siłą, z którą należało się liczyć stało się po zwycięstwie nad Pyrrusem, królem Molossów, wspomagającym grecką kolonię, Tarent, w walce z ambitnym sąsiadem. Znaczenie Rzymu pozostawało jednak lokalne i ograniczało się do Italii.

Kartagina, (fenickie Kart Hadaszt, czyli Nowe Miasto) założona została prawdopodobnie w połowie VIII wieku. W VI wieku przed Chrystusem, po upadku Tyru, przejęła metropolia inicjatywę w regionie Morza Śródziemnego, zdołała rozciągnąć swoje wpływy na znacznie większym obszarze. Wielokrotnie wtrącała się w sprawy wewnętrzne Sycylii i Sardynii. Handel z tymi wyspami miał ogromne znaczenie dla jej gospodarki.

Prężnie rozwijające się miasto podporządkowało sobie także dużą część fenickich kolonii w zachodniej części śródziemnomorskiego wybrzeża. Oprócz tego zakładano własne ośrodki handlowe, między innymi na Ibizie. Ekspansja kartagińska stała się tak intensywna, że zdołała zahamować grecką kolonizację tych terytoriów.

Choć wpływy Kartaginy w Afryce Północnej oraz całym regionie są zauważalne, władza, którą miała ona nad „podległymi” sobie terytoriami, nie była sformalizowana. Jak podkreśla historyk Richard Miles, Kartagina „nie sprawowała żadnej bezpośredniej politycznej kontroli nad ziemiami starej fenickiej diaspory”. Jej model dominacji nieco tylko odbiegał od wcześniejszej migracji greckiej. Opierał się prawdopodobnie przede wszystkim na kontaktach handlowych, okazjonalnych zbrojnych interwencjach i sieci korzystnych dla siebie umów międzynarodowych.

Zbudowanej w ten sposób hegemonii, Rzym przeciwstawił dużo bardziej radykalne rozwiązania. Istniejące państwo powiększały kolejne podbite przez Wieczne Miasto terytoria. Budowano cały szereg zależności, włącznie z regularnym ściąganiem podatków z nowych ziem (czego, o ile wiemy, Kartagina nie robiła). W efekcie kandydat do miana imperium rósł w siłę, zdobywając coraz to nowe zasoby, w tym ziemię i ludność. Kiedy nadeszła wojna, ta przewaga okazała się decydująca.

4. Handel czy rolnictwo?

Choć Kartagińczycy nie byli całkiem pozbawieni rolniczego zaplecza, niewątpliwie głównym źródłem ich dochodu stał się międzynarodowy handel. To jemu podporządkowana została działalność miasta. Nie bez powodu jego ustrój określa się czasem jako „arystokrację kupiecką”. Rozwojowi handlu służyło też utrzymywanie dużej floty, obsługiwanej przez dobrze wyszkoloną załogę.

Ponieważ bogactwo miasta opierało się na swobodzie przepływu towarów między zaprzyjaźnionymi ośrodkami handlowymi, Kartagina której posiadłości były rozproszone, uzależniona była od spokoju w basenie morza śródziemnego. Jego brak mógł dość szybko zburzyć hegemonię metropolii. Rzymianie dobrze o tym wiedzieli i, jak zauważył historyk Józef Wolski, już w 310 r p.n.e powołali kolegium nadzorujące budowę floty. Domagali się dostarczania okrętów także od swoich sojuszników.

fot.Mathiasrex/ CC BY 2.5

Aby pokonać Kartagińczyków, Rzymianie postanowili stworzyć własną flotę. Na ilustracji rzymski statek zwany triremą (łac. trireme).

Zresztą, jak podkreśla polski uczony, gospodarka Rzymu, choć z pozoru skromniejsza, bo oparta na produkcji rolnej i górniczo-rzemieślniczej, w niczym nie ustępowała tej kartagińskiej. W razie konfliktu była nawet bardziej bezpieczna, bo namacalne ryzyko stwarzała jedynie zbrojna interwencja obcych wojsk na terenie Italii. Stuletni konflikt, który tylko podczas otwartych wojen zagrażał rzymskiemu terytorium, z zasady mocniej uderzył więc w afrykańskie imperium.

3. Obywatele

Rzymianie jednak nie tylko przemocą zdobywali lojalność swoich nowych poddanych. Ich stosunek do ludności ziem zależnych zdecydowanie odróżniał ich od Kartagińczyków. Mieszkańcy afrykańskiego miasta niechętnie dzielili się swoimi przywilejami. Były one zarezerwowane, oprócz nich samych, jedynie dla wspólnot fenickich. Spowodowało to, że ich ekspansja nie przełożyła się na zwiększenie liczby punickich obywateli. Kontrolowanym ludom nie nadawano żadnych politycznych praw.

Rywale afrykańskiego miasta przyjęli zupełnie inną strategię. Tak opisuje ją autor pracy “The Fall of Carthage” (“Upadek Kartaginy”), Adrian Goldsworthy:

Rzymska gotowość do poszerzania grona obywateli była czymś wyjątkowym w świecie starożytnym i jednym z głównych czynników ostatecznego zwycięstwa [Rzymu – przyp. A.W.]. […] Talent Rzymu polegał na tym, że potrafił on wchłaniać innych i sprawiać, że stawali się wobec niego lojalni.

Ustalenia z 338 roku [przed naszą erą – przyp. A.W.] rozciągnęły pełne obywatelstwo na wspólnoty niemówiące po łacinie. „Miasta sojusznicze” straciły swoją polityczną niezależność, choć wciąż zarządzały swoimi sprawami wewnętrznymi, ale w zamian zyskiwały korzyści za związek z Rzymem.

fot.domena publiczna

Kartagina była republiką oligarchiczną, rządzoną przez rody arystokratyczne (np. ród Barkas). Podległym ludom nie nadawano równych praw politycznych. Obraz Turnera „Powstanie Imperium Kartagińskiego”.

Nie ulega wątpliwości, że takie działania przyczyniły się w dłuższej perspektywie do sukcesu Rzymu. Zwłaszcza, że nowi obywatele mieli również obowiązek walki w wojnach toczonych przez „nową ojczyznę”.

2.Kartagina – wojsko

Rozwiązanie polegające na powoływaniu własnych obywateli pod broń nie było powszechnie przyjęte w starożytnym świecie. Zarówno Grecy, jak i Fenicjanie, w tym Kartagińczycy, woleli korzystać z wojsk zaciężnych. Wynikało to z prostego rachunku. Ponieważ obywateli było niewielu, niechętnie szafowano ich życiem. Dysponujący wciąż powiększającym się gronem pełnoprawnych mieszkańców Rzym, nie miał tego dylematu. Dostarczenie żołnierzy było jednym z ciężarów nakładanych na podbite terytoria.

W ten sposób, jak pisze Goldsworthy, „rzymska armia przekształciła się z milicji obywatelskiej w coś przypominającego armię poborową, podobną do tych, które upowszechniły się w Europie po rewolucji francuskiej”. Rzym w zamian za służbę wojskową zapewniał żołd i wyżywienie, ale poddawał rekrutów bardzo surowej dyscyplinie. To, że byli oni skłonni się podporządkować, „pozwoliło Rzymianom rozwinąć armię, która była większa, lepiej wyszkolona i bardziej złożona niż armia jakiegokolwiek innego miasta-państwa”.

Ponadto żołnierzy starano się odpowiednio zmotywować. Istniał cały system nagród otrzymywanych za bohaterskie zachowanie. Najwyższym odznaczeniem była tak zwana corona civica, laur przypadający temu, kto ocalił życie współobywatela.

Inna struktura wojska przekładała się także na odmienny sposób zarządzania. O ile rzymska armia działała jako całość, a jej wodza wybierały republikańskie instytucje, kartagińskie jednostki często podlegały konkretnym dowódcom z wielkich rodów miasta. Najbardziej boleśnie Kartagińczycy przekonali się o słabości swojej organizacji pod Zamą w 202 roku przed naszą erą. Armia Hannibala składała się wówczas tak naprawdę z trzech odrębnych jednostek, które nawet w trakcie bitwy zachowały samodzielność i nie potrafiły skutecznie się wspierać.

1. Przywództwo

Można narzekać na fakt, że rzymski sposób dowodzenia był wadliwy. Wodzowie imperium, przynajmniej na początku każdej z wojen punickich, rzeczywiście zmieniali się co roku, podczas gdy oddziały kartagińskie zachowywały tego samego dowódcę zwykle aż do jego śmierci w walce. Zdarzało się również, że mianowano kompletnych laików bez doświadczenia, za to z dużym politycznym zapleczem, którzy nie potrafili poradzić sobie z ciążącą na nich odpowiedzialnością.

Z biegiem czasu rzymski system znalazł jednak sposób na ograniczenie powstałych w ten sposób szkód. Sprawdzeni dowódcy mogli liczyć na reelekcję, a nawet powrót do tych samych oddziałów. Jakość rzymskiego korpusu stopniowo się zatem poprawiała, a jednocześnie wciąż istniała przestrzeń na awans dla „młodych talentów” w stylu Scypiona Afrykańskiego, który pokonał Hannibala pod Zamą.

fot.domena publiczna

Henri-Paul Motte „Bitwa pod Zamą” (1890). Właśnie to starcie przesądziło o klęsce Kartaginy. Hannibal latem 202 roku p.n.e. przegrał w Afryce z siłami Scypiona Starszego.

W efekcie, jak zauważa Adrian Goldsworthy, „przeciętny dowódca rzymski wydaje się być co najmniej tak samo dobry jak jego przeciętny kartagiński odpowiednik”. Wygląda na to, że także pod tym względem system republikański sprawdził się lepiej, niż „kupiecka arystokracja” zza morza.

Inspiracja:

Inspiracją dla powstania artykułu była najnowsza książka Bena Kane’a pt. Hannibal. Wróg Rzymu, która ukazała się nakładem wydawnictwa Znak Horyzont.

Bibliografia:

1. Hubert Adamczyk, Kartagina a Rzym przed wojnami punickimi, Wydawnictwa Uniwersytetu Wrocławskiego 1978.
2. Adrian Goldsworthy, The Fall of Carthage. The Punic Wars 265-146 BC, BC-Cassell 2003.
3. Richard Miles, Carthage Must Be Destroyed. The Rise and Fall of an Ancient Mediterranean Civilization, Allen Lane 2010.
4. The Cambridge Ancient History. Rome & the Mediterranean to 133 BC, red. A. E. Astin i in., Cambridge University Press 2006.
5. William McLaughlin, 4 Reasons Hannibal Couldn’t Win the War for Carthage, War History Online 30.03.2016.
6. Tytus Liwiusz, Dzieje od założenia miasta Rzymu. Wybór, oprac. Władysław Strzelecki, Ossolineum 2004.