Wcale nie rzucał pantoflem w telewizor. Ile jest prawdy w mitach na temat Gomułki?

1. Miał wąskie horyzonty i brakowało mu wykształcenia

Prostolinijność, ograniczone myślenie, spore braki w wykształceniu – w taki sposób często opisuje się Władysława Gomułkę. Po części to prawda. I Sekretarz ukończył jedynie czteroletnią szkołę ludową w Krośnie, a potem przez dwa lata chodził do Szkoły Wydziałowej Męskiej. To była cała jego formalna edukacja, nie licząc partyjnych kursów, jakie przeszedł w Międzynarodowej Szkole Leninowskiej w Moskwie w 1934 roku.

Jednak jego biografowie (i to współcześni biografowie, a nie komunistyczni propagandyści) podkreślają, że był nieprzeciętnym samoukiem, dużo czytał i dużo zapamiętywał. Brak formalnego wykształcenia rekompensował lekturami i wrodzoną inteligencją.

Gdy w drugiej połowie lat 20. ubiegłego wieku pracował jako sekretarz w drohobyckim okręgu związku zawodowego robotników przemysłu chemicznego, samodzielnie nauczył się w stopniu podstawowym języka ukraińskiego, by móc się porozumiewać z ukraińskimi kolegami.

Gomułka miał reagować alergicznie na Kabaret Starszych Panów, a szczególnie na „wyuzdaną” Kalinę Jędrusik. A jak było naprawdę? Twórcy Kabaretu, Jerzy Wasowski i Jeremi Przybora, uwiecznieni rzeźbą Mariana Molendy na opolskim wzgórzu uniwersyteckim (fot. Rodak, źródło: domena publiczna).

Z kolei gdy przez trzy lata był więziony za „odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne” czas pomiędzy przesłuchaniami poświęcał na czytanie. Zachowała się lista 141 książek, które przeczytał za kratami. Z relacji jego syna, Ryszarda Strzeleckiego-Gomułki, wiadomo, że po zwolnieniu dużo czytał prasy krajowej i emigracyjnej, zwłaszcza zaś paryską „Kulturę”, którą pożyczali mu znajomi. Słuchał też zagranicznych rozgłośni radiowych.

2. Rzucał kapciami w telewizor

Jedną z legend PRL-u jest opowieść o Władysławie Gomułce alergicznie reagującym na emitowany w telewizji Kabaret Starszych Panów, a zwłaszcza na występującą w nim Kalinę Jędrusik. Gomułka podobno nie znosił inteligenckiego Kabaretu, a zmysłowa aktorka miała być dla niego symbolem wyuzdania. Na widok Kaliny miał kiedyś zdjąć pantofel i rozwścieczony rzucić nim w ekran telewizora.

Tymczasem Piotr Bojarski, autor wydanej właśnie książki „1956. Przebudzeni”, przytacza wypowiedź Ryszarda Strzeleckiego-Gomułki, z której wynika, że opowieść ta nijak ma się do rzeczywistości.

To niemożliwe, choćby dlatego, że ojciec oglądał telewizję tylko przy kolacji, a potem szedł do swojego pokoju pracować, przeglądać dokumenty. A poza tym nie chodził po domu w kapciach, tylko w specjalnym obuwiu. Musiał je nosić po postrzeleniu go w lewą nogę w latach trzydziestych przez policjanta, bo kość źle mu się zrosła.

3. Był bezwzględnie posłuszny Sowietom

Jako ideowy komunista – członek KPP, a potem WKP(b) – Gomułka był posłuszny Moskwie i realizował jej interesy. Życiorys „Wiesława” dostarcza jednak sporo dowodów, że posłuszeństwo to nie było bezgraniczne, a I Sekretarz brał pod uwagę interesy Polski.

Gdy pod koniec lat 40. XX wieku Gomułka popadł w konflikt z Bolesławem Bierutem i jego ekipą, do zakończenia sporu namawiał go sam Józef Stalin. Pora kończyć wasze głupie polskie spory, powinniście wejść do Biura Politycznego – powiedział Gomułce dyktator. Ten odparł, że to niemożliwe, bo nie widzi możliwości współpracy z Bierutem, Mincem i Bermanem.

Jak zauważył historyk prof. Jerzy Eisler w książce „Siedmiu wspaniałych. Poczet pierwszych sekretarzy KC PZPR”, zazwyczaj podwładni radzieckiego przywódcy nie pozwalali sobie na taką obcesowość. Przytoczył też opinię jednego ze świadków wydarzeń: Gomułka był jedynym przywódcą komunistycznym w graniczących z ZSRR krajach demokracji ludowej, który przeciwstawił się Stalinowi.

Na tym nie koniec. Osiem lat później, w 1956 roku, Gomułka przeciwstawił się Nikicie Chruszczowowi, który przyleciał do Warszawy na VIII Plenum KC PZPR, by wpłynąć na wybór nowego I Sekretarza. Gdy zaś przejął władzę, doprowadził do podpisania z ZSRR umowy regulującej zasady stacjonowania w Polsce wojsk sowieckich, wymógł na Moskwie zmianę mocno dla Polski niekorzystnych zasad dostaw polskiego węgla i wynegocjował powrót Polaków z ZSRR.

Gomułka nie miał najmniejszej ochoty współpracować z bezwolnym wobec Moskwy Bierutem. Na zdjęciu Bolesław Bierut podczas przemówienia w 1949 roku (fot. Stanisława Dąbrowieckiego z książki „Sześcioletni plan odbudowy Warszawy”, źródło: domena publiczna).

Sprzeciwiał się nadmiernym ingerencjom ZSRR w wewnętrzne sprawy Polski, w tym uprowadzeniu przez NKWD 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, forsowaniu kolektywizacji rolnictwa czy nadmiernej obecności sowieckich oficerów w Wojsku Polskim. Wydzierał się też na kolejnego I Sekretarza KPZR, Leonida Breżniewa.

4. Był mściwy i pamiętliwy

Głośne stało się przemówienie Władysława Gomułki wygłoszone na wiecu aktywu partyjnego w warszawskiej Sali Kongresowej 19 marca 1968 roku. Zaatakował w nim niewybrednie literatów: Stefana Kisielewskiego, Janusza Szpotańskiego i Pawła Jasienicę. Za skórę „Wiesławowi” zaszedł szczególnie Szpotański, który w jednym ze swoich utworów nazwał Gomułkę „gnomem”. Teraz I Sekretarz mógł się zemścić na oczach całej Polski, gdyż wiec był transmitowany przez telewizję i radio.

Opinii o mściwości Gomułki zaprzecza jednak w przywoływanej już książce Piotr Bojarski. Po zwolnieniu z więzienia i powrocie do władzy w 1956 roku, „Wiesław” nie zemścił się na swoich prześladowcach i tych, którzy wyparli się go, gdy był w niełasce. Cytowany przez Bojarskiego prof. Andrzej Werblan – człowiek dobrze znający I Sekretarza – także uważa, że Gomułka nie był mściwy:

On zastanawiał się, co leży w interesie publicznym. Uważał, że z tymi, którzy zajmują w danym momencie rozsądne stanowisko, należy współpracować niezależnie od tego, co było osiem lat wcześniej. Nigdy zresztą osobiście nie wracał do tych spraw.

Mściwy ponoć nie był… bo czy to jest twarz mściwego człowieka? Zdjęcie z VII Zjazdu SED z 1967 roku widać Williego Stopha, Władysława Gomułka i Friedricha Eberta (Bundesarchiv, Bild 183-F0419-0001-034 / Gahlbeck, Friedrich, lic. CC-BY-SA 3.0).

Gdy w 1957 roku rozpoczął się proces stalinowskich funkcjonariuszy MBP Romana Romkowskiego, Józefa Różańskiego i Anatola Fejgina, Gomułka nie zgodził się, by do oskarżenia dołączyć sprawę uwięzienia swojego i swojej żony.

5. Społeczeństwo go nie cierpiało

Gomułka w październiku 1956 roku był „niekwestionowanym przywódcą nie tylko partyjnym, ale wręcz narodowym”. Jak napisał prof. Jerzy Eisler: Nigdy przedtem ani nigdy potem w historii Polski żaden komunistyczny przywódca nie cieszył się takim poparciem, szacunkiem i zaufaniem, jak Gomułka w owym czasie.

Przygnębione i zmęczone stalinizmem społeczeństwo postrzegało „Wiesława” – wszak byłego więźnia stalinowskiego – jako lidera, który zmieni kraj, odrzuci znienawidzony system i da nadzieję na lepszą przyszłość. Sam Gomułka mówił wtedy do zjeżdżających do niego z różnych stron Polski delegacji fabryk i uczelni: Bez was, bez poparcia całego społeczeństwa, nie mogę i nie pozostanę nawet dwudziestu czterech godzin w kierownictwie partii.

Artykiuł powstał między innymi na podstawie książki Piotra Bojarskiego pod tytułem „1956. Przebudzeni” (Agora 2016).

Jego transmitowane przez radio przemówienie na VIII Plenum KC PZPR, w którym dokonał ostrej krytyki systemu i wziął w obronę poznańskich robotników, było zdaniem Piotra Bojarskiego najuważniej słuchanym wystąpieniem szefa partii w historii PRL.

Jacek Kuroń wspominał: Ci ludzie, śpiewający Gomułce »sto lat«. Och, jak on był wtedy bardzo kochany. To »sto lat, niech żyje, żyje nam« stało się przez krótki czas hymnem narodowym i śpiewano to nawet w nocnych lokalach. Prof. Paweł Wieczorkiewicz napisał: Jego popularność osiągnęła wówczas poziom, do jakiego w dziejach Polski nie zbliżył się nikt przedtem ani potem.

6. Z oszczędności przełamywał papierosy na pół

„Wiesław” słynął ze skromnego, ascetycznego wręcz trybu życia. Nie przywiązywał wagi do ubioru. Gdy któryś z urzędników na prośbę jego żony Zofii kupił mu nowy krawat, Gomułka zapytał, czy nie było tańszego… Notatki pisał kopiowym ołówkiem, a papierosy z oszczędności przełamywał na pół.

Gomułka jako bożyszcze tłumów podczas słynnego przemówienia z 1956 roku (źródło: domena publiczna).

Tym rzekomym zachowaniom zaprzeczają cytowani w książce „1956. Przebudzeni” bliscy tow. „Wiesława”. Syn Ryszard Strzelecki-Gomułka mówi: To bzdury! Na przykład to, że oszczędzał na papierosach, przełamując je na pół. Ojciec tak robił, żeby mniej palić, a nie żeby zaoszczędzić kilka groszy.

Z kolei wnuczka Władysława Hanna Strzelecka-Gomułka wyjaśnia, że kupowaniem ubrań dla dziadka zajmowała się jego żona Zofia, która kupowała mu odzież dobrego gatunku, a garnitury – całkiem zresztą drogie – szył dla niego mieszkający w pobliżu krawiec.

Bibliografia:

1. Piotr Bojarski, 1956. Przebudzeni, Agora, Warszawa 2016.
2. Jerzy Eisler, Siedmiu wspaniałych. Poczet pierwszych sekretarzy KC PZPR, Czerwone i Czarne, Warszawa 2014.
3. Paweł Machcewicz, Władysław Gomułka, WSiP, Warszawa 1995.
4. Paweł Wieczorkiewicz, Justyna Błażejewska, Przez Polskę Ludową na przełaj i na przekór, Zysk i Sk-a, Poznań 2011.