„Szaleńcy, bandyci, wywrotowcy”! Najwyższa pora obalić mit otaczający wymarsz Kadrówki

6 sierpnia 1914 r. z krakowskich Oleandrów wyruszyła w kierunku Kielc Pierwsza Kompania Kadrowa. Józef Piłsudski oraz jego podwładni bardzo liczyli na wywołanie w zaborze rosyjskim narodowego powstania. Spodziewali się, że ludność przyjmie ich z otwartymi rękoma i podniosłym entuzjazmem. Doskonale pamiętano o pomocy jaką otrzymali na tych terenach powstańcy styczniowi. Tym razem miało być tak samo.

Piłsudczycy nie mogli być w większym błędzie, co dobitnie podkreśla Michał Tadeusz Brzęk-Osiński, ułan Władysława Beliny-Prażmowskiego:

Jak witano nas za granicami Królestwa? Tam położenie nasze kształtowało się zupełnie inaczej. Mówiąc ogólnie, nie stawiano na nasze powitanie bram triumfalnych. […] Najbardziej może lękano się naszych wizyt i osobistego zaangażowania we dworach. Przeważała bowiem w tych sferach orientacja Narodowej Demokracji, echo słynnej odezwy Wielkiego Księcia Mikołaja Mikołajewicza do Polaków.

Wprawdzie było w naszych ułańskich szeregach wielu synów ziemiańskich z Królestwa Polskiego. […] Ale ojcowie często uważali ich niepodległościowe porywy za szkodliwe szaleństwo.

Ułan Michał Tadeusz Brzęk-Osiński wspominał, że rodzice zgłaszających się w szeregi strzeleckie uważali ich niepodległościowe porywy za szkodliwe szaleństwo.

Taka postawa żyjących pod zaborem rosyjskim Polaków musiała być dla młodych idealistów, wierzących w Polskę, Honor i Piłsudskiego prawdziwym szokiem. A po przekroczeniu granicy zaboru rosyjskiego czekało na nich prawdziwe pasmo rozczarowań.

Kongresówka to nie Galicja

O ile na terenie Galicji strzelcy mogli na każdym kroku liczyć na sympatię ze strony chłopów, którzy dzielili się z nimi wszystkim co mieli, to po wkroczeniu na ziemie Kongresówki sytuacja zmieniła się diametralnie.

Ruszając na front Piłsudski i jego żołnierze liczyli na przychylne przyjęcie przez mieszkańców Kongresówki. Srodze się zawiedli, gdy przekroczyli granicę Królestwa Polskiego.

Żołnierze Piłsudskiego przekonali się o tym już w Racławicach, czyli pierwszej wsi po rosyjskiej stronie granicy. Roman Starzyński (brat późniejszego prezydenta Warszawy) po wielu latach z goryczą opisywał bolesne zderzenie z rzeczywistością:

Po kilku godzinach spoczynku pobudka – zrywam się i po umyciu się w potoku biegnę do wsi, aby coś znaleźć do jedzenia. Szukam na próżno. Nigdzie nic nie ma choć jeszcze „Moskale nie zabrali”.

Ostatecznie Starzyński musiał obejść całą wieś, aby kupić odrobinę kwaśnego mleka. Ale to wcale nie koniec. Prawdziwym ciosem dla młodego idealisty była postawa mieszkańców miasteczka Skała. Późniejszy dyrektor naczelny Polskiego Radia tak to wspominał:

Jest już północ mimo to na ryku tłum ciekawych obserwuje przemarsz „obcego” wojska. „Nasi” – odeszli. Tych „obcych” nikt nie wita, nikt nie pozdrawia. Ciekawy tłum – patrzy i milczy. Nikt nie wyniesie szklanki wody, nikt nie poda kromki chleba. To już nie Krakowskie, nie polska Galicja, to Rosja, zaludniona szczepem mówiącym po polsku, ale czującym po rosyjsku!

Od rana nie mieliśmy nic w ustach, kilkunastogodzinny marsz wyczerpał wszystkie nasze siły, ale wszystko to nic wobec uczucia, jakie wzbudziło w nas to wrogie milczenie mieszkańców Skały, którzy 13 sierpnia 1914 roku wylegli na Rynek ze swym proboszczem na czele, aby zupełnie obojętnie przyglądać się szaleńcom, których nikt nie wołał!

Pomoc strzelcom Piłsudskiego była traktowana przez wielu mieszkańców Kongresówki jako zdrada.

Nie chcemy dziś od was uznania

Jak pokazuje przykład Starzyńskiego, delikatnie mówiąc, miejscowa ludność nie uważała strzelców za wyzwolicieli. Przeciwnie. Wielu chłopów postrzegało ich wręcz jako najeźdźców. Co więcej, udzielanie pomocy żołnierzom Piłsudskiego traktowano często jako zdradę, za którą należało spodziewać się zemsty ze strony Rosjan.

Doskonale obrazuje to sytuacja opisana przez legionowego lekarza, a późniejszego ministra i premiera II RP Sławoja Felicjana Składkowskiego. W niezwykle barwnych wspomnieniach z tamtego okresu, znajduje się również fragment odnoszący się do pierwszego starcia jego batalionu z carskim wojskiem:

Wtem, gdzieś z boku, młody jakiś żołnierz nie wytrzymał, zaczął strzelać. Wywiązała się strzelanina. […] Wszyscy z zapałem zaczęli rypać w tych pierwszych wrogów. Z okien naszej chaty, które górowały na okolicą, zaczęli też żołnierze strzelać. […] Wtem krzyk kobiecy głośniejszy od strzałów przeszył powietrze. Do chaty wbiegła właścicielka, pyskata baba rycząc: „Co robicie, o Jezu, to w chałupie chceta strzylać. Idźta do lasu, kiedy chceta robić powstanie, wy pójdzieta, a potem »nasi« chałupę spalą!!!”.

Rzucała się przy tym na żołnierzy, przeszkadzając im strzelać.

[…] Na rozkaz batalionowego dwóch ordynansów wepchnęło szamocącą się babę do ciemnej komórki i tam zamknęli ja na „skobel”. Darła się i tam jak opętana, że: „bez tych sokołów chałupa z dymem pójdzie”

Właśnie takie zdarzenia, jak te opisane przez Starzyńskiego i Składkowskiego były inspiracją dla przepełnionych goryczą słów jednej ze zwrotek „Pierwszej Brygady”:

Nie chcemy dziś od was uznania,
Ni waszych mów ni waszych łez,
Już skończył się czas kołatania
Do waszych serc, do waszych kies!

Gęś do gara, a chłop pod gwiazdy

W pewnym sensie także sami strzelcy przyczynili się do tego, że ludność Kongresówki odnosiła się do nich z dystansem. Żołnierze Piłsudskiego zachowywali się bowiem w zaborze rosyjskim, jak na terenie okupowanego państwa.

Głodni i spragnieni, po wielogodzinnych marszach, często dokonywali samowolnych rekwizycji, przedkładając swój żołądek nad wizerunek wyzwolicieli. Uwzględniając słynne stwierdzenie mówiące, że armia maszeruje na brzuchu, takie zachowanie było do przewidzenia. Ubolewał nad tym zresztą cytowany już tutaj Roman Starzyński:

Widzę, że na śniadanie gotuje się znowu ta sama kasza jaglana. Oczekuję więc na to śniadanie…

Wtem wpada z krzykiem baba, że jej gęś zabrali. Okazuje się, że korzystając z mojej nieobecności jeden z żołnierzy mojej sekcji „zarekwirował” gęś, a nawet zdołał już ją wypatroszyć. Oburzam się, zwymyślałem go i przedstawiam go do raportu komendanta plutonu. Włada wyśmiał mię jednak. Wszak to wojna, żołnierz głodny mus rekwirować. Rekwizycja to nie kradzież.

Postawa ludności Kongresówki wynikała również w pewnej części z zachowania samych strzelców, którzy czasami zachowywali się nie jak wyzwoliciele, ale jak okupant, który grabi i wyrzuca ludzi z domów.

Zagrożony był zresztą nie tylko inwentarz żywy w gospodarstwach, ale również mir domowy samych chłopów. Mieszkańcy wsi, w której kwaterowało wojsko w jednej chwili mogli zostać wyrzuceni ze swoich chałup. Takie działania z pewnością nie przysparzały strzelcom popularności. Jeden z ułanów, z rozbrajającą szczerością po latach wspominał: My ze sztabem cofnęliśmy się o godz. 9 wieczorem do Dąbrowy, gdzie zakwaterowaliśmy się w chałupach, wyrzuciwszy z nich uprzednio chłopów.

Nie pomagała również postawa samego Józefa Piłsudskiego, który starał się za wszelką cenę zatrzeć wszelkie ślady rosyjskości na zajmowanych terenach. Objawiało się to chociażby w usuwaniu rosyjskich napisów, co – jak podkreślają w książce „Legiony to…” M. Klimecki i K. Filipow – wywoływało konflikty z ludnością cywilną.

Przez lata wokół Legionów Piłsudskiego narosło wiele mitów. Jednym z najsilniejszych jest rzekoma euforia patriotyczna u wszystkich Polaków na widok strzelców. W rzeczywistości nijak ma się to do doświadczeń, które były ich udziałem. Doskonale oddała to w swojej niedokończonej powieści Maria Dąbrowska, której mąż był przyjacielem późniejszego Marszałka:

Mieliśmy przeciw sobie »sfery posiadające« i całą prawicę społeczeństwa, które nas uważało za czerwonych wywrotowców pod komendą bandyty Piłsudskiego.

Źródła:

[expand title=”Artykuł powstał w oparciu o szeroką bibliografię. Kliknij, aby rozwinąć.”]

1. Album Legionów Polskich, Główna Księgarnia Wojskowa, Warszawa 1933.
2. Michał Tadeusz Brzęk-Osiński, Ze wspomnień legionisty i piłsudczyka 1905-1939, spisał Witold Dąbkowski, Warszawa 2003.
3. Maria Dąbrowska, Przygody człowieka myślącego, przygotowanie tekstu z rękopisów i komentarz Ewa Korzeniewska, Warszawa 1987.
4. Michał Klimecki, Krzysztof Filipow, Legiony to…. Szkice z dziejów Legionów Polskich, Muzeum Wojska w Białymstoku 1998.
5. Legenda Legionów. Opowieść o Legionach oraz ludziach Józefa Piłsudskiego, pod red. Witolda Sienkiewicza, Demart 2008.
6. Legiony na polu walki. Działania pierwszego pułku Legionów na lewym brzegu Wisły w sierpniu i wrześniu 1914 roku. Relacye uczestników, zebrał i wstępem opatrzył Wacław Tokarz, Wydawnictwo Oddziału Historycznego Wojskowego Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego 1916.
7. Sławo Felicjan Składkowski, Moja służba w brygadzie. Pamiętnik polowy, t. 1, Instytut Badania Najnowszej Historji Polski 1933.
8. Roman Starzyński, Cztery lata w służbie komendanta. Przeżycia wojenne 1914 – 1918, Instytut Józefa Piłsudskiego 1937.