Bitwa pod Warką 1656. Pierwsze wielkie zwycięstwo Polaków ze Szwedami w czasie Potopu

Wiosną 1656 roku król Szwecji Karol X Gustaw został uwięziony przez siły koronne w widłach Wisły i Sanu. Blokowały go siły trzykrotnie przewyższające jego korpus liczący niecałe sześć tysięcy ludzi.

fot.domena publiczna

Czarniecki pod Warką na obrazie Juliusza Kossaka.

Już wcześniej monarcha polecił swojemu bratu Adolfowi Janowi wysłać pod Sandomierz posiłki pod komendą Fryderyka, margrabiego badeńskiego. Korpus wymaszerował z Warszawy 27 marca. Posuwał się wolno lewym brzegiem Wisły, tocząc drobne potyczki z okolicznymi oddziałami chłopów w Puszczy Radomskiej.

Siły margrabiego

Korpus margrabiego obejmował 60 kompanii rajtarii, czyli uzbrojonej w broń palną kawalerii, i 18 kompanii dragonów – przemieszczającej się konno piechoty. Razem, odliczając ślepe porcje tych jednostek, przeznaczone na utrzymanie kadry oficerskiej i podoficerskiej, były to siły nieprzekraczające dwóch i pół tysiąca ludzi, pozbawionych na dodatek wsparcia artyleryjskiego. Co gorsza, większość z nich była zaciągnięta niedawno na terenie Pomorza Zachodniego i nie brała dotąd udziału w poważniejszych działaniach przeciwko siłom polskim.

Już po wymarszu korpusu ze stolicy Karol X Gustaw zdał sobie sprawę, że zmierzające ku niemu oddziały narażone są na ogromne niebezpieczeństwo ze strony wojsk polskich. Sam nie mógł wyjść im naprzeciw, a bez wsparcia piechoty i artylerii polowej były łakomym kąskiem dla wroga. Dlatego też, kiedy 3 kwietnia margrabia dotarł do Janowca, otrzymał kategoryczny rozkaz powrotu do Warszawy, która miała zostać wzmocniona także przez załogę z Radomia.

Oddziały Czarnieckiego i Lubomirskiego

Tymczasem polscy dowódcy, Stefan Czarniecki i Jerzy Lubomirski, także dowiedzieli się o nadchodzącej odsieczy dla Karola. Wkrótce obaj wodzowie ruszyli w kierunku Janowca. Nad Wisłą pozostawiono oddziały pospolitego ruszenia i chłopstwa, którym zlecono, by pozorowały działania sił regularnych, a nad Sanem Litwinów Pawła Jana Sapiehy. Pod Sandomierzem zostały także tabory wraz z pewną liczbą czeladzi.

fot.Sébastien Bourdon/domena publiczna

Wiosną 1656 roku Karol X Gustaw znalazł się w trudnym położeniu.

Łącznie korpus Czarnieckiego i Lubomirskiego dysponował siłą nie większą niż sześć tysięcy jazdy i dragonii. W składzie sił obu regimentarzy znajdowało się też kilka chorągwi husarii. Największa, królewska, dowodzona przez samego Czarnieckiego, liczyła – jak wskazuje stan na drugi kwartał 1656 roku – 199 koni.

Nieco mniejsza, 190-konna była jednostka Lubomirskiego, przekazana pod komendę Andrzejowi Sokolnickiemu. Z kolei oddział wojewody sandomierskiego Władysława Myszkowskiego pod kierownictwem Władysława Wilczkowskiego obejmował 165 koni, a Jana Zamoyskiego, podczaszego koronnego – 137 koni. Wśród pozostałych chorągwi znalazły się głównie te pancerne, lżej uzbrojone wołosko-tatarskie oraz roty dragonii.

Pościg

Polscy wodzowie wyruszyli w kierunku ugrupowania margrabiego wczesnym rankiem 4 kwietnia, w zupełnej ciszy. Tymczasem Fryderyk po otrzymaniu królewskiego rozkazu skierował się do stolicy najkrótszą drogą przez Kozienice i Warkę. Wysłał jednocześnie ordynans do rotmistrza Rittera, aby ten opuścił Radom i wraz z taborami udał się pod drugą z tych miejscowości, gdzie miało nastąpić połączenie obu oddziałów.

Warto zauważyć, że gdyby margrabia mniej dokładnie wykonywał rozkazy swych przełożonych, mógłby uniknąć kontaktu ze ścigającymi go Polakami, a do bitwy w ogóle by nie doszło. Dystans pomiędzy Sandomierzem a Janowcem wynosi bowiem niemal 80 kilometrów. Biorąc pod uwagę zły stan dróg w okresie wiosennym i zaczynające się roztopy, dawało to dowódcy szwedzkiemu istotną przewagę. Nie spieszył się on jednak zbytnio. Margrabia wiedział, że Ritter obciążony jest bagażami – niektóre relacje wspominają nawet o tysiącu wozów! – i maszerował powoli. Sam zresztą ciągnął ze sobą spory tabor.

W efekcie, podczas gdy siły polskie rankiem 6 kwietnia dotarły pod Zwoleń, margrabia nadal tkwił nad Pilicą. Czarniecki, który poruszał się w awangardzie, podjął decyzję o dalszej pogoni za Szwedami. Wiedząc od miejscowej ludności, że na tyłach sił szwedzkich znajduje się słaby oddział złożony z rajtarii i dragonii pod wodzą rotmistrza Törnskölda, postanowił go dopaść.

Po 30-kilometrowym pościgu nieprzyjacielska jednostka została zaatakowana pod Kozienicami. Polacy rozbili wroga, choć za cenę dużych strat własnych. Polski dowódca po dotarciu do Kozienic zdecydował się na krótki odpoczynek. Czekał na główne siły prowadzone przez Lubomirskiego.

Tymczasem wieści o nadciągającej pogoni, przyniesione przez niedobitków spod Kozienic, dotarły do margrabiego. Znajdował się on mniej więcej 20 kilometrów dalej, pod Ryczywołem. Jeszcze tego samego dnia dotarł do Warki, gdzie nad Pilicą zastał olbrzymi tabor rotmistrza Rittera.

fot.Anton Tepplar/domena publiczna

Na czele głównych polskich sił stał Jerzy Sebastian Lubomirski.

Nazajutrz, 7 kwietnia, gdy ostatnie bagaże zostały przeprawione, a żołnierze szwedzcy kończyli rozbiórkę mostu, nad Pilicą pojawiły się pierwsze chorągwie Czarnieckiego. Szpica przednia kasztelana kijowskiego w ciągu zaledwie trzech dni pokonała dystans około 170 kilometrów! Szwedzi w tym samym czasie pokonali dystans spod Janowca do Warki, czyli niecałe 100 kilometrów.

Mimo bliskości nieprzyjaciela margrabia nie zmieniał przyjętego planu. Wyruszył z siłami głównymi traktem w kierunku Czerska, pozostawiając straż tylną, a nad Pilicą – drobne posterunki złożone z kilkudziesięciu rajtarów. W sumie dysponował wraz z załogą radomską Rittera około trzytysięcznym korpusem jazdy. Nie sądził, że Polacy tak szybko przedostaną się na drugi brzeg rzeki. Nie mógł się bardziej pomylić.

Decydujące dwie godziny

Oddział złożony ze szlachty sandomierskiej odnalazł bród i po sforsowaniu rzeki rozbito straż szwedzką, umożliwiając przeprawę głównych sił polskich. Obaj dowódcy po przekroczeniu Pilicy na krótkiej naradzie ustalili dalsze działania. Zadaniem Czarnieckiego było zniszczenie obu oddziałów strzegących przeprawy na wzgórzach. Wziął ich z zaskoczenia, obchodząc Warkę. Uderzenie od strony miasteczka wywołało wśród szwedzkich dragonów niemałe zamieszanie – obserwując przeprawę, zupełnie nie spodziewali się ataku z tego kierunku.

Walki nad Pilicą trwały około godziny i dopiero po wycięciu ostatnich Szwedów Czarniecki ruszył za siłami Lubomirskiego. Ten, nie czekając na wynik starcia, ruszył za oddziałami margrabiego. Jego trzy roty husarskie, dowodzone przez Sokolnickiego, Myszkowskiego i Zamoyskiego dopadły pozostający w straży tylnej pułk dragoński Rittera. Rozbiły go w pierwszym uderzeniu.

Fryderyk dopiero wówczas zdał sobie sprawę, że nie uniknie bitwy, i zaczął przygotowywać do niej swój mocno już przetrzebiony korpus. Po rozbiciu Rittera nie posiadał więcej niż dwóch tysięcy ludzi zdolnych do walki. Sformował oddziały w zwartym i głębokim szyku, obawiając się przełamania przez polską husarię. Oparł się o las, a więc strona polska nie mogła go oskrzydlić, wychodząc na jego tyły. Musiała uderzać czołowo. Ponadto wśród drzew ukrył 600 dragonów, którzy ogniem muszkietów mieli odrzucić atakujące polskie chorągwie.

Lubomirski uderzył, nie mogąc się doczekać przybycia oddziałów Czarnieckiego. Do pierwszego natarcia ruszyła husaria: trzy roty wsparte przez dragonię. Jak pisał Wespazjan Kochowski, Szwedzi przyjęli atakujących gęstym ogniem muszkietowym. Polacy wprawdzie zdołali rozerwać szyki szwedzkiej rajtarii, ale ogień spieszonej dragonii zmusił ich do wycofania się na pozycje wyjściowe.

fot.Franciszek Smuglewicz/domena publiczna

Szwedzi byli kompletnie zaskoczeni tempem w jakim polska kawaleria przekroczyła Pilicę.

Sytuację uratowały dopiero posiłki nadsyłane przez Czarnieckiego. Kiedy jednostki te dołączyły do zgrupowania Lubomirskiego, obaj dowódcy dysponowali siłą od czterech do czterech i pół tysiąca ludzi. Mieli więc co najmniej dwukrotną przewagę nad przeciwnikiem.

Ponowne uderzenie husarii zostało wsparte przez trzy świeżo przybyłe pułki. Rajtaria, zmęczona dotychczasowymi walkami, nie wytrzymała uderzenia i podała tył. Pędzący jeźdźcy tratowali dragonów, uniemożliwiając im prowadzenie ognia do nacierających Polaków. W ten sposób rozstrzygnęły się losy bitwy. Już po chwili zamieniła się ona w długotrwałą pogoń za umykającymi Szwedami.

Na szczęście dla przeciwnika część polskich żołnierzy niemal od razu skupiła swą uwagę na taborach, rozpoczynając ich grabież. Wielu uciekającym uratowało to życie. Zwłaszcza wyższym oficerom, którzy dzięki lepszym koniom mogli umykać jeszcze szybciej.

Po bitwie

Jakie były straty obu stron pod Warką? Szacunki badaczy, zwłaszcza w ocenie bilansu po stronie przegranych, bardzo się od siebie różnią. Znany szwedzki historyk Carlbom zaniżył je nawet do 400 zabitych. Polacy z kolei w celach propagandowych często zawyżali straty Fryderyka, podając nawet liczbę czterech tysięcy poległych.

Żadna z tych liczb nie wydaje się jednak właściwa. Straty Szwedów należy zapewne szacować raczej na mniej więcej półtora tysiąca zabitych i rannych. Do tego w polskie ręce dostało się ponoć 260 jeńców, w tym aż 40 oficerów, a także posłowie siedmiogrodzcy Franciszek Sebesi i Mikołaj Jakub Falvi. Z kolei jeśli chodzi o wojsko polskie, to zginęło najprawdopodobniej około 100 żołnierzy. Tyle samo mogło odnieść rany.

fot.domena publiczna

Pod Warką Polacy odnieśli pierwsze duże zwycięstwo nad Szwedami podczas Potopu. Na ilustracji obraz Józefa Brandta „Potyczka ze Szwedami”.

W bitwie pod Warką Szwedzi po raz pierwszy w starciu z Polakami w otwartym polu ponieśli tak poważne straty. Zwycięstwo wareckie na pewno było istotne dla odbudowujących swoje morale sił koronnych i miało ogromne znaczenie psychologiczne dla polskich żołnierzy. Pokonali w końcu po raz pierwszy od początku wojny polsko-szwedzkiej niezwyciężoną armię Karola X Gustawa.

Niestety jednocześnie odciągnięcie oddziałów Rzeczpospolitej spod Sandomierza sprawiło, że nie został zrealizowany główny cel kampanii zimowo-wiosennej z 1656 roku. Zakładał on zamknięcie armii Karola X Gustawa w widłach Wisły i Sanu, wygłodzenie jej i zmuszenie do kapitulacji.

***

O sukcesach naszego oręża przeczytacie w książce „Polskie triumfy. 50 chwalebnych bitew z naszej historii”. Dzięki tej bogato ilustrowanej publikacji poznasz starcia, które zmieniły bieg dziejów. Od zwycięskich bojów w czasach Bolesława Chrobrego, po zacięte walki drugiej wojny światowej. Sukcesy, o których każdy Polak powinien pamiętać.

1. Englund P., Niezwyciężony, t. I, Oficyna Wydawnicza Finna, Gdańsk 2004.
2. Kersten A., Stefan Czarniecki 1599–1665, Wydawnictwo MON, Warszawa 1963.
3. Marcinkiewicz K., Stefan Czarniecki w dobie potopuszwedzkiego (Kampania nad Wisłą i Sanem 1655–1656), Kraków 1935.
4. Nagielski M., Warka 1656, Bellona, Warszawa 2015.
5. Podhorodecki L., Bitwa pod Warką (7 IV 1656 r.), [w:] Studia i materiały do historii sztuki wojennej, t. II, Wydawnictwo MON, Warszawa 1956.
6. Skworoda P., Warka-Gniezno 1656, Bellona, Warszawa 2003.
7. Wimmer J., Materiały do zagadnienia liczebności i organizacji armii koronnej w latach 1655–1660, [w:] Studia i materiały do historii wojskowości, t. IV, Wydawnictwo MON, Warszawa 1958.