Dobry Żyd to… polski Żyd. Siedmiu najbardziej zasłużonych dla Rzeczpospolitej Żydów

Dow Ber Meisels. Razem przeciw caratowi

Zanim jeszcze został rabinem w Krakowie, uczestniczył w dostarczaniu broni powstańcom listopadowym. W powstaniu krakowskim brał już udział osobiście. Nie tylko otwarcie postulował równouprawnienie Żydów, ale również wzywał ich do popierania polskich dążeń niepodległościowych.

Solidarność z Polakami nie tylko deklarował, ale i demonstrował. Gdy Kozacy zbezcześcili warszawskie kościoły i duchowieństwo zdecydowało o ich zamknięciu, Meisels – już jako nadrabin Warszawy – nakazał zamknąć także synagogi.

Rabin Dow Ber Meisels był prawdziwym polskim patriotą (fot. Karol Beyer; źródło: domena publiczna).

Władze carskie miały już Meiselsa na oku po tym, jak przedstawiciele społeczności żydowskiej dołączyli do pogrzebu tak zwanych pięciu poległych (ofiar stłumienia studenckiej demonstracji przez wojsko w 1861 roku) i uroczystość zmieniła się w wielką manifestację przeciw caratowi. Natychmiast po wybuchu powstania styczniowego zmuszono go do opuszczenia Królestwa.

Gdy rabin Meisels umarł w 1878 roku, jego pogrzeb stał się okazją do zamanifestowania polsko-żydowskiej solidarności w oporze przeciw zaborcy.

Szymon Askenazy. Historyk, biograf, dyplomata

W galerii jego przodków był między innymi słynny talmudysta Chacham Cwi, ale Szymon Askenazy – mimo wychowania w ortodoksyjnie religijnej rodzinie – kształcił się już po świecku. Z powodu pochodzenia nie mógł jednak rozwijać kariery w Warszawie i musiał wyjechać do Lwowa.

Profesor Szymon Askenazy (pierwszy z prawej) na zdjęciu wykonanym podczas wręczania mu nagrody miasta stołecznego Warszawy, 1934 rok (źródło: domena publiczna).

Tam zapracował na miano jednego z najwybitniejszych polskich historyków swoich czasów – mówiono wręcz o szkole historycznej Askenazego. Zajmował się dziejami Polski w XVIII i XIX wieku, osadzając je w szerszym międzynarodowym kontekście.

Napisał między innymi biografie księcia Józefa Poniatowskiego i działacza niepodległościowego Waleriana Łukasińskiego. Zawzięcie polemizował z tak zwaną szkołą krakowską. Wychował całe pokolenie historyków.

Podczas Wielkiej Wojny znalazł się w Szwajcarii i stamtąd prowadził działalność na rzecz Polaków, między innymi zakładając wraz z Henrykiem Sienkiewiczem Komitet Pomocy dla Ofiar Wojny w Polsce.

Już po odzyskaniu niepodległości był przedstawicielem Polski przy Lidze Narodów, z połowicznymi sukcesami wspierał sprawę „polskiego Gdańska”, a stanowisko utracił wskutek protestów endeków. Nigdy nie zdołał objąć profesury na UW – odmówiono mu jej z powodu protestów innych naukowców i do śmierci mógł wykładał na uczelni tylko gościnnie.

Samuel Orgelbrand. Encyklopedia i Talmud

Jest chyba najważniejszym spośród wszystkich żydowskich wydawców, którzy w XIX wieku zasłużyli się dla rozwoju polskiej kultury. Zaczynał jako księgarz i drobny wydawca, potem kupił małą drukarnię, którą następnie rozbudował i unowocześnił.

Samuel Orgelbrand . To właśnie jemu zawdzięczamy pierwszą polską wielotomową encyklopedię (autor: Jan Styfi; źródło: domena publiczna).

Dwie dekady później jako pierwszy na ziemiach polskich wprowadził do użytku maszynę drukarską o napędzie parowym. Zatrudniał już wtedy w swoich zakładach poligraficznych około dwieście osób, a czcionki z jego odlewni kupowano w całym Królestwie.

Orgelbrand wydawał nie tylko Fredrę, Słowackiego i Józefa Ignacego Kraszewskiego (trzydzieści dzieł tego ostatniego), ale także wspierał niezamożnych polskich literatów. Wydał ponad pięćset wydawnictw po polsku, a oprócz tego około stu po hebrajsku.

Jego największym przedsięwzięciem wydawniczym była jednak pierwsza polska wielotomowa encyklopedia. W jej tworzenie zaangażowanych było ponad stu osiemdziesięciu polskich naukowców. Powstawała w latach 1859-68 i wydawano ją w formie zeszytów.

Nawet wybuch powstania styczniowego nie przeszkodził Samuelowi Orgelbrandowi w realizacji jego wielkiego dzieła (źródło: domena publiczna).

Trudności dostarczyła nie tylko skala wyzwania, ale także moment dziejowy: wybuchło powstanie styczniowe, spadła liczba prenumeratorów, a koszty rosły. Orgelbrand musiał kilkakrotnie obniżyć nakład, ale i tak sporo do „Encyklopedii Powszechnej” dołożył. Mówiono, że mogła zostać ukończona dlatego, że bardzo dobrze sprzedawał się „Talmud Babiloński”, który przedsiębiorca wydawał równolegle.

Już po śmierci Orgelbranda „Encyklopedię” wznawiano. Przez pewien czas było to jedno z głównych źródeł dochodów firmy, którą przejęli jego synowie.

Abraham Stern. Maszyna, która liczy

Mechaniką zainteresował się jako praktykant u zegarmistrza w Hrubieszowie. Tam wypatrzył jego talent słynny działacz oświeceniowy Stanisław Staszic i jako mecenas otworzył Sternowi drzwi do studiów w Warszawie.

Stern wyznawał zasadę, że człowiek powinien tworzyć machiny i nimi kierować, a one wyręczać go w uciążliwej pracy. W 1812 roku skonstruował i przedstawił na forum Towarzystwa Przyjaciół Nauk maszynę liczącą, którą potem udoskonalał.

Podobne próby podejmowano już oczywiście na Zachodzie (urządzenie Wilhelma Schickarda, pascalina czy tak zwany rachmistrz Leibniza), ale były to aparaty niepraktyczne i podatne na usterki.

Wynalazek Sterna cechowała niezbędna prostota. Projekt niestety przepadł – nikt nie był gotów podjąć się masowej produkcji. Pozostał jedynie autorski opis, a oryginalne urządzenie zostało zniszczone podczas II wojny światowej.

Abraham Stern na akwaforcie autorstwa Jana Feliksa Piwarskiego (źródło: domena publiczna).

Stern zaprojektował także mechaniczną młockarnię czy żniwiarkę – urządzenia, które w ówczesnych warunkach mogły zrewolucjonizować lokalne rolnictwo. Tyle że twórca wyprzedził tu epokę w sensie dosłownym: nadal bardziej opłacalne było korzystanie z pańszczyźnianej siły roboczej niż masowa produkcja urządzeń, które wyręczałyby człowieka w pracy na roli.

Zniesienia pańszczyzny wynalazca nie doczekał. Maszynę do liczenia (arytmometr) udało się wprowadzić do masowej produkcji Francuzowi Charlesowi Thomasowi. O Sternie nieco zapomniano. Warto pamiętać, że był pierwszym Żydem, który dołączył do polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Aleksander Hertz. Sfinks kinematografii

Na początku XX wieku trafił na zsyłkę, bo przyłapano go na pomaganiu ukrywającym się działaczom PPS, z którą sympatyzował – w tym Józefowi Piłsudskiemu. Władze carskie pozwoliły mu wrócić do kraju, ale nie do zawodu (był pracownikiem bankowym). W ten sposób Hertz związał się z kinematografią.

Aleksander Hertz (po lewej) na początku XX wieku trafił na Syberię za pomoc socjalistom. Wśród nich był również Józef Piłsudski (źródło: domena publiczna).

W 1909 roku współzakładał Towarzystwo Udziałowe „Sfinks”. Zaczęło od otwarcia kinematografu na Marszałkowskiej, potem zajęło się produkowaniem filmów dokumentalnych, a w końcu założyło własną wytwórnię, co pozwoliło na produkcję filmów fabularnych.

To w wytwórni „Sfinksa” powstał „Meir Ezofowicz” (na podstawie powieści Elizy Orzeszkowej) i pierwsza ekranizacja „Potopu” (1913). Odkryciami Hertza były przyszłe gwiazdy kina: siedemnastoletnia Apolonia Chałupiec (Pola Negri) czy Aleksandra Gudowicz (znana później jako Lia Mara).

Po zmianach właścicielskich w „Sfinksie”, Hertz stał się jego jedyną „twarzą”. Już w czasach II RP firmował parę filmów z gwiazdorską obsadą, świetnie odebranych przez publiczność. Co trzeci z ponad stu siedemdziesięciu filmów, które w sumie wyprodukował, wyreżyserował sam. Był magnatem ówczesnego polskiego przemysłu filmowego i jednocześnie dość typowym jego reprezentantem – znaczącą grupę w tym środowisku stanowili Żydzi.

Ostatnim filmem wyreżyserowanym przez Hertza była „Ziemia obiecana” (źródło: domena publiczna).

Swoją drogą: Hertz urodził się w tym samym roku i tym samym mieście co Samuel Goldwyn, późniejszy założyciel słynnego studia MGM.

Hipolit Wawelberg. Pomnożyć, żeby podzielić

Był jednym z najważniejszych – obok kolejnych członków dynastii Epsteinów czy Leopolda Kronenberga – XIX-wiecznych warszawskich finansistów, ale uważał, że fortuna to nie wszystko.

Mając dziewiętnaście lat, palił się do wzięcia udziału w powstaniu styczniowym, ale jego ojciec – właściciel sporego już wtedy banku – zaplanował synowi karierę. Gdy Hipolit skończył naukę i wyjechał do filii przedsiębiorstwa w Petersburgu, okazał się zdolny nie tylko do mnożenia zasobów, ale i ich dzielenia.

Hipolit Wawelberg potrafił dzielić się swoim bogactwem (źródło: domena publiczna).

Założył tanią stołówkę dla najbiedniejszych studentów, którzy przyjeżdżali do Petersburga i utworzył dla nich fundusz stypendialny. W Wilnie zorganizował kuchnie dla biedoty. Potem w Warszawie partycypował w finansowaniu na przykład budowy pomnika Adama Mickiewicza czy drukowaniu wielkich dzieł polskiej literatury. Był też fundatorem szpitala dziecięcego i kolonii dla dzieci z ubogich rodzin.

Hipolit Wawelberg ze swoim szwagrem Stanisławem Rotwandem (prawnik, również bankowiec i filantrop) sfinansowali również dwa muzea i od podstaw stworzyli Szkołę Mechaniczno-Techniczną (1895). Oprócz tego opłacali czesne dla niemal połowy jej uczniów. Szkoła, pod różnymi nazwami, przetrwała aż do momentu włączenia jej do Politechniki Warszawskiej w 1951 roku, ale w międzywojniu jej absolwentów – mechaników, elektryków, inżynierów – ciągle nazywano „wawelberczykami”.

Artykuł powstał między innymi w oparciu o książkę Normana Daviesa pod tytułem „Boże Igrzysko. Historia Polski” (SIW Znak 2010).

Nie można nie wspomnieć, że Wawelberg i Rotwand finansowali także tanie budownictwo czynszowe dla robotników – z mieszkaniami, które miały bieżącą wodę, toalety i ogrzewanie.

Berek Joselewicz. Za Żyda i za Polaka!

Choć ojciec planował dlań żywot rabina, on wolał ujeżdżać konie dla żydowskiego handlarza. Dzięki pracy dla niego bywał na Zachodzie, nauczył się między innymi francuskiego, a po powrocie do kraju przyłączył się do powstania kościuszkowskiego.

Wyszedł z pomysłem zorganizowania żydowskiego pułku lekkiej jazdy. W ciągu paru tygodni udało mu się wyszkolić pięciuset rekrutów, choć dysponował skromnymi środkami. Zgrupowanie, którym dowodził jako pułkownik, zostało zmasakrowane tak jak cała warszawska Praga wskutek ataku wojsk Suworowa. Z całego pułku ocalało ledwie kilkunastu ludzi – w tym dowódca.

Śmierć Berka Joselewicza na obrazie Henryka Pillatiego (źródło: domena publiczna).

Dostawszy się do „ziemi włoskiej”, Berek Joselewicz walczył jako oficer kawalerii w Legionach. W oddziałach generała Jana Henryka Dąbrowskiego bił się w kampaniach napoleońskich pod Frydlandem, Tczewem i Gdańskiem, za co dostał Virtuti Militari.

Dowodząc szwadronem w armii Księstwa Warszawskiego, zginął podczas starcia pod Kockiem – drogo sprzedał życie w nierównej walce z austriackimi huzarami. Sto lat później na jego kamieniu nagrobnym napisano: Nie szacherką nie kwaterką lecz się krwią dorobił sławy.

Słowa anonimowej pieśni mówiły o Joselewiczu: Bił w dwójnasób! bo wet za wet / Za Żyda i za Polaka!.

Bibliografia:

1. Alina Cała, Hanna Węgrzynek, Gabriela Zalewska, Historia i kultura Żydów polskich. Słownik, Warszawa 2000.
2. Norman Davies, Boże igrzysko. Historia Polski, Kraków 2010.
3. Fuks Marian, Sfinks, czyli Hertz, rp.pl. [dostęp 2016.07.02].
4. Włodzimierz Kalicki, Berek – żydowski bohater insurekcji kościuszkowskiej, wyborcza.pl.  [dostęp 2016.07.02].
5. Andrzej Żbikowski, Żydzi, Wrocław 2004.
6. Rola Żydów w rozwoju gospodarczym zim polskich, red. Janusz Skodlarski, Andrzej Pieczewski, Łódź 2014.
7. Żydzi polscy. Historie niezwykłe. red. Magdalena Prokopowicz, Warszawa 2010.