Przed wybuchem II wojny światowej Stany Zjednoczone zdecydowanie stawiały na izolacjonizm. Ale błyskawiczna ofensywa hitlerowskich Niemiec w Europie pokazała, że nie tylko mogą one zawładnąć Europą, ale nawet zagrozić bezpieczeństwu USA. Coś musiało drgnąć w amerykańskiej polityce zagranicznej.

Geneza ustawy

W tym przypadku wydaje się, że władze USA szybciej zrozumiały skalę zagrożenia niż amerykańskie społeczeństwo. Dość powiedzieć, że nawet w 1941 roku większość Amerykanów opowiadała się przeciwko wypowiedzeniu wojny Niemcom. Oczekiwano raczej kontynuowania polityki neutralności. Prezydent Franklin Delano Roosevelt myślał o wykorzystaniu „środków pokojowych”, czyli pomocy materialnej dla napadniętych przez Niemcy państw. Tu jednak na przeszkodzie stało amerykańskie ustawodawstwo o neutralności, uniemożliwiające eksport uzbrojenia.

Po różnych podejściach do tematu ostatecznie 13 września 1939 roku wprowadzono możliwość dokonywania przez inne państwa zakupów na zasadzie Cash and Carry. Innymi słowy inne państwa mogły kupować broń w USA, jeżeli zabrałyby ją własnymi statkami. Otwierało to nowe możliwości przede wszystkim Wielkiej Brytanii, która przykładowo w 1940 roku otrzymała od USA pamiętające czasy I wojny światowej okręty w zamian za 99-letnie prawo do dzierżawienia baz m.in. na Bahamach, Nowej Funlandii i Jamajce.

fot.domena publiczna

13 września 1939 roku wprowadzono możliwość dokonywania przez inne państwa zakupów broni

Wobec niemieckiej ofensywy taka pomoc była jednak kroplą w oceanie potrzeb. Potrzebna była nowa regulacja prawna. Poza tym rezerwy finansowe Wielkiej Brytanii topniały w zastraszającym tempie. Pojawił się pomysł dzierżawienia sprzętu. Tak Roosevelt przedstawił stojącą za tym logikę:

Jeżeli pali się w domu sąsiada – to oczywiście pozwolę na użycie mego gumowego węża i wody z mojej studni do ugaszenia pożaru, nie żądając płacenia mi natychmiast 15 dolarów, bo tyle ów wąż kosztował.

Zapłatę lub rekompensatę USA miały otrzymać już po zakończeniu wojny. Zaczęto tworzyć podwaliny pod ustawę, którą znamy pod nazwą Lend-Lease Act.

Czytaj też: Zdrada Roosevelta. Dlaczego Amerykanie wydali Polskę na pastwę Stalina?

Czym był Lend-Lease Act?

Autorem projektu ustawy był pracujący w Departamencie Skarbu młody prawnik Oscar Cox. Od 6 stycznia 1941 roku trwały w Białym Domu prace nad ostateczną jej wersją. Już 10 stycznia została złożona w Senacie. Potrzebna była dobra argumentacja. I tak w dyskusji publicznej pojawiły się m.in. głosy Sekretarza Wojny Henry’ego Stimsona, który stwierdził, że USA po raz pierwszy znalazły się w sytuacji, w której dysponujące znacznymi siłami państwo mogłoby opanować Atlantyk, oraz Sekretarza Skarbu Henry’ego Morgenthaua, według którego brak przyjęcia ustawy spowoduje, że Wielka Brytania będzie musiała przerwać walkę. Ostatecznie ustawa została uchwalona 11 marca 1941 roku.

Lend-Lease Act upoważniał prezydenta USA do: sprzedania, przeniesienia tytułu własności, wymiany, wydzierżawienia, wypożyczenia lub decydowania w inny sposób o używalności każdego przedmiotu służącego do obrony każdemu państwu, którego obronę prezydent uzna za istotną dla obrony Stanów Zjednoczonych.

fot.domena publiczna

Ostatecznie ustawa została uchwalona 11 marca 1941 roku.

Nadawał też prezydentowi dość znaczne uprawnienia, m.in. to do prezydenta należało podejmowanie decyzji, co do ilości i rodzajów broni, która miała być przekazana, a także o terminach i warunkach udzielenia pomocy. Również prezydent upoważniał poszczególne rządy do otrzymania wsparcia ze strony USA. Pierwotnie założono, że pomoc miała nie przekroczyć 1,3 mld dolarów. Oczywiście później okazało się to niewystarczające. Niemożliwy do dotrzymania był też pierwotny termin obowiązywania tej ustawy – 30 czerwca 1943 roku. Zarówno w 1943, jak i w 1944 roku przedłużano jej obowiązywanie o kolejny rok.

Czytaj też: Wuj Sam potrafi być bezwzględny. Dlaczego tak naprawdę USA przystąpiły do II wojny światowej

Lend-Lease Act a Polska

Z oczywistych względów na uczestnictwie w benefitach związanych z funkcjonowaniem Lend-Lease Act zależało również Polsce. W rozmowy ze stroną amerykańską w tej sprawie angażowały się różne osobistości. Jedną z nich był Ignacy Paderewski, który wymieniał w tej sprawie listy z samym prezydentem Rooseveltem. W jednej z odpowiedzi prezydenta USA, którą skonsultował z Sekretarzem Stanu i którą otrzymał Paderewski, Roosevelt podkreślał, że: siły zbrojne Polski walczą o ideały demokratyczne, stąd Polska może liczyć na kredyty Lend-Lease Act.

Ostatecznie Franklin Delano Roosevelt złożył swój podpis na dokumencie obejmującym Polskę ustawą 4 września 1941 roku. Podkreślono przy tym, że bohaterski opór, jaki stawiają Polacy jest: żywotnie ważny dla obrony Stanów Zjednoczonych. O planach włączenia Polski do Lend-Lease Act Władysław Sikorski został poinformowany znacznie wcześniej. Już 19 czerwca takie polecenie ambasadorowi Anthony’emu Drexelowi Biddle’owi (akredytowanemu przy rządach emigracyjnych w Wielkiej Brytanii) wydał sekretarz stanu USA Cordel Hull. Zresztą jeszcze w kwietniu 1941 roku obietnicę w sprawie objęcia Polski tym programem złożył Sikorskiemu sam Roosevelt.

Co uzyskali od USA Polacy?

Oficjalnie porozumienie zostało zawarte 1 lipca 1942 roku w Waszyngtonie. USA reprezentował wspomniany już Cordel Hull, zaś Polskę ambasador Jan Ciechanowski. Najważniejszym elementem zawartego układu było zobowiązanie strony amerykańskiej do zaopatrywania Polski w sprzęt wojskowy, świadczenia usług obronnych oraz udzielanie informacji w zakresie uznanym przez prezydenta USA za stosowne. Szczegółowe ustalenia miały zostać poczynione później. Po wojnie Polska miała zwrócić USA środki, które nie zostały wykorzystane, a które Stany Zjednoczone uznałyby za użyteczne.

Z innych interesujących postanowień: realizacja programu nie powinna była zakłócać dwustronnego handlu. Zarówno USA, jak i Polska zobowiązały się też do zmniejszania barier celnych oraz innych elementów mogących ograniczać wspomniany handel.

fot.domena publiczna

Polscy żołnierze z 1. Armii Wojska Polskiego razem z Jeepem, który został przekazany wojskom polskim jako część programu Lend-Lease

Polska uregulowała wszystkie swoje zobowiązania po zakończeniu wojny. Co jednak zyskaliśmy dzięki amerykańskiej ustawie? Dostępne są tutaj różne dane. Sięgnijmy do amerykańskich dokumentów wojskowych z początku lat 50. XX wieku. Zgodnie z jednym z nich (odnoszącym się do pomocy udzielonej w latach 1941–1949) nasz kraj uzyskał od USA wsparcie w wysokości 2 122 000 dolarów. Przejdźmy do szczegółów. Polska otrzymała broń za 95 000 dolarów i amunicję za 8 000 dolarów, a także pojazdy „niebojowe” oraz inne o wartości 66 000 dolarów. W dokumencie brak jest informacji o tym, by przekazano pojazdy bojowe. Ogólna wartość pomocy w zakresie zaopatrzenia, w tym medycznego, wyniosła 432 000 dolarów. Należy zastrzec, że dokument ten odnosi się tylko do pomocy otrzymanej bezpośrednio, nie za pośrednictwem innych państw – przede wszystkim ZSRR.

Czytaj też: W lodowym piekle. Najniebezpieczniejszy szlak morski II wojny światowej

Skala amerykańskiej pomocy w ramach Lend-Lease Act

W kontekście całościowej pomocy, jakiej Stany Zjednoczone udzieliły swoim sojusznikom, najczęściej wymieniana jest kwota około 50 miliardów dolarów. Program ostatecznie został zamknięty w momencie, kiedy pokonana została Japonia. Jeszcze przed tym faktem, 21 sierpnia 1945 roku publicznie ogłosił to prezydent Harry Truman. W USA pozostała jednak olbrzymia ilość towarów, które miały być wysłane jeszcze w ramach Lend-Lease Act. Coś trzeba było z tym zrobić. Wymyślono zatem „rurociąg Lend-Lease”, który polegał na tym, że wielu państwom udzielono pożyczek na zakup tych towarów. Do końca roku 1946 umowy w tej sprawie zawarto z 14 krajami. Ogólna wartość wysłanych towarów wyniosła około 1,2 miliarda dolarów.

fot.domena publiczna

Największym beneficjentem Lend-Lease Act okazała się Wielka Brytania

Łącznie ze wsparcia w ramach samej ustawy skorzystało 45 państw. Zdecydowanie największym beneficjentem Lend-Lease Act okazała się Wielka Brytania, która do 1 lipca 1945 roku otrzymała sumaryczną pomoc w wysokości około 14 miliardów dolarów. Drugi w kolejności był ZSRR, na pomoc któremu USA przeznaczyły łącznie ponad 9 miliardów (według innego źródła ponad 5 mld). Rad nierad, nawet Józef Stalin nie mógł nie docenić skali tej pomocy. Napisał nawet o tym w liście do Harry’ego Trumana z 11 czerwca 1945 roku, w którym wspomniał, że porozumienie to: odegrało ważną rolę i w znacznym stopniu przyczyniło się do zwycięskiego zakończenia wojny przeciwko wspólnemu wrogowi, Niemcom hitlerowskim. Chiny i Indie uzyskały pomoc w wysokości 2,2 miliarda dolarów. Według szacunków rosyjskich historyków do ZSRR wysłano 427 tys. samochodów, 22 tys. samolotów, 13 tys. czołgów, 9 tys. traktorów, 2 tys. lokomotyw, 11 tys. wagonów, 3 mln t benzyny lotniczej, 350 tys. t materiałów wybuchowych, 15 mln par butów, 70 mln m² tkanin ubraniowych, 4 mln opon oraz 200 tys. km drutu telefonicznego. Dostawy 142 tys. t stali, 13,8 tys. t niklu i 16,9 tys. t koncentratu molibdenu pozwoliły ZSRR na wyprodukowanie około 45 tys. czołgów. Pomogły w tym dostawy 38 tys. szt. obrabiarek i tokarek.

Czytaj też: Sojusznicy? Truman, Marshall i Churchill chcieli nam odebrać Ziemie Zachodnie

Zaopatrzenie w broń

Zdecydowanie największego wsparcia udzielono oczywiście w postaci różnego rodzaju uzbrojenia. Całkowita kwota tej pomocy do 1 lipca 1945 roku wyniosła ponad 20,5 miliarda dolarów i stanowiła ponad 49% ogółu. Najbardziej kosztowna okazała się pomoc wyrażona w samolotach (prawie 5 mld), statkach (3,6 mld) oraz czołgach i częściach do nich (3,5 mld). 8,6 miliardów przeznaczono na pomoc w zakresie materiałów i produktach przemysłowych oraz maszynach. 5,9 miliardów kosztowała żywność i inne produkty rolnicze. 4,5 miliarda wyniosły koszty dzierżawy oraz serwisowania statków, a wsparcie w postaci produktów naftowych wyceniono na 2,1 miliarda.

Czasem w konfliktach zbrojnych o zwycięstwie zadecydować może właściwe wsparcie, które znajdzie się we właściwym miejscu i czasie. Pomoc amerykańska była takim wsparciem. Bez niego mapa polityczna naszego kontynentu mogłaby wyglądać zupełnie inaczej. Decydenci powinni o tym pamiętać i wyciągać odpowiednie wnioski na teraźniejszość i przyszłość.

Bibliografia

1. Axelrod, Political History of America’s Wars, CQ Press, Washington 2007.
2. Błaut, Lend and Lease. Pomoc Stanów Zjednoczonych dla państw walczących w latach 1939—1945, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny. Prace Historyczne”, nr 14/1989.
3. Foreign Aid by the United States Government 1940-1951, United States Department of Commerce, Washington 1952.
4. Hułas, Kredyty na finansowanie Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w latach II wojny światowej, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska”, nr 4/1990.
5. Matrzak, Ignacy Jan Paderewski. Legendarna postać w historii polskiego narodu, „Przegląd Pruszkowski”, nr 2/1995.
6. Pastusiak, Roosevelt a sprawa polska, Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, Warszawa 1980.
7. The United States Army in World War II. Statistics. Lend-Lease, Office of the Chief of Military History, Department of the Army, Washington, D.C. 15 December 1952.
8. Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Lend-Lease_Act