Spektakularna kariera Mariana Zacharskiego. Jakim cudem zdobył dla Polski plany F-15?

Marian Zacharski urodził się w sierpniu 1951 roku w Gdyni. Choć jego ojciec Wacław w czasie wojny służył w Armii Krajowej i uczestniczył w powstaniu warszawskim, co nie było mile widziane przez PZPR, to bardzo dobrze sobie radził w siermiężnej rzeczywistości PRL-u. W latach 60. był dyrektorem Sopockich Zakładów Przemysłu Maszynowego, które wchodziły w skład Centrali Handlu Zagranicznego  – Metalexport.

Droga do USA

Przyszły agent skończył prawo na Uniwersytecie Warszawskim i zapewne dzięki pomocy wpływowego rodzica we wrześniu 1973 roku został zatrudniony w Metalexporcie. W tym samym mniej więcej czasie z młodym mężczyzną skontaktował się oficer wywiadu i zaproponował mu współpracę. „Czuję się poniekąd jak bohater książek, którymi do niedawna się zaczytywałem” – wspominał po latach Zacharski. Jak można się domyślić, ofertę przyjął.

fot.Rafał Mielnik/CC0

Marian Zacharski zdobył dla Polski Ludowej wiele cennych dokumentów, między innymi plany F-15. Zdjęcie z 2016 roku.

Przez kolejne dwa lata nie próżnował. Zawodowo jeździł po Europie, Azji i Ameryce, szlifował swój angielski, robił kursy menedżerskie (jak byśmy je dzisiaj nazwali) i piął się w strukturach firmy. W 1975 roku dostał zaś propozycję, której się nie odrzuca. Został oddelegowany do firmy Polamco (Polish-American Machinery Corporation), która zajmowała się sprzedażą polskich obrabiarek na rynku amerykańskim. To miało być jego oficjalne zajęcie w USA. Ważniejsze było jednak to, co polecono mu robić po godzinach – zdobywać dla kraju cenne informacje.

W październiku 1976 roku Zacharski z żoną i 9-miesięczną córeczką wyruszyli do swojej ziemi obiecanej. Mężczyzna został szefem sprzedaży na całe Wybrzeże Zachodnie. Nie bez powodu. To właśnie tam, w północnej Kalifornii, mieściła się legendarna Dolina Krzemowa – istne zagłębie nowych technologii, w którym znajdowały się między innymi największe firmy, produkujące na potrzeby armii USA. Dla polskiego wywiadu miejsce to było łakomym kąskiem.

fot.US Air Force/domena publiczna

W Dolinie Krzemowej znajdowały się siedziby firm produkujących sprzęt dla sił zbrojnych USA. Na zdjęciu Hughes XH-17.

Mniej więcej rok później, w 1977 roku, służby założyły przebywającemu za oceanem współpracownikowi teczkę osobową. Działał jako „kontakt operacyjny” o pseudonimie „Pay”. Został „stukiem”. Co to oznacza? „«Stuk» jest zwykłym śmiertelnikiem, który pracuje w określonym miejscu, a przy tym zbiera i przekazuje określone informacje. To nie jest zawodowiec. Jest tylko przeszkolony. I to nie zawsze” – wyjaśnia (były) agent Bruno Kowalsky w książce-wywiadzie pod tytułem „Ile oni wiedzą o Tobie? Szpiedzy i podsłuchy w Polsce”.

Początkowo wywiad nie miał wobec swojego nowego podopiecznego wielkich planów. Spodziewano się, że „Pay” będzie dostarczał informacji o amerykańskich firmach, zajmujących się produkcją obrabiarek. Mógł też wskazywać osoby, które warto zwerbować. Był po prostu jednym z wielu polskich agentów, działających w handlu zagranicznym.

Do działań wdrażano go stopniowo. Pierwsze dwa lata w USA dostał na szpiegowskie „zaaklimatyzowanie się”. Kazano mu zawierać korzystne znajomości i zrobić rozeznanie w terenie. Łatwość nawiązywania kontaktów, otwartość i pracowitość niezwykle mu w tym pomagały. Trzeba podkreślić, że i biznesowo Zacharski spełniał się doskonale. Handel obrabiarkami szedł mu wyśmienicie.

Interesy interesami, ale „Pay” nigdy nie zapominał o swojej drugiej tożsamości. Zamieszkał z rodziną w luksusowym osiedlu w Playa del Rey – nadmorskiej dzielnicy Los Angeles. To właśnie tam, podczas jednej z imprez, poznał w 1977 roku małżeństwo Bellów. William Bell był kierownikiem w Hughes Aircraft Company. Polak błyskawicznie zorientował się, że znajomość z nim może być nie do przecenienia.

Skomplikowane losy Bella

Jego nowy znajomy, urodzony w 1920 roku weteran II wojny światowej, związał się z Marynarką Wojenną już w wieku 18 lat. Brał udział między innymi w bitwie o Iwo Jimę. Po wojnie skończył fizykę stosowaną na Uniwersytecie Południowej Kalifornii. W Hughes Aircraft Company pracował od 1950 roku. Z biegiem lat został specjalistą w wojskowych zastosowaniach radaru. Dużo podróżował służbowo, zarówno po Stanach Zjednoczonych, jak i po Europie (Paryż, Berno) i po Bliskim Wschodzie.

Artykuł powstał między innymi w oparciu o książkę Bruno Kowalsky’ego i Krzysztofa Pyzi „Ile oni wiedzą o Tobie? Szpiedzy i podsłuchy w Polsce” (Prószyński Media 2019).

Na Starym Kontynencie Bell wdał się romans ze swoją młodą sekretarką Ritą. Niestety najdroższe restauracje, drogie prezenty i ekskluzywne wyjazdy zrujnowały jego finanse. Co gorsza, zaczął się nim interesować amerykański fiskus. Uznano, że pracując w Europie, powinien płacić podatki podwójnie – także w USA. A że tego nie robił, dług i odsetki rosły w zastraszającym tempie. Wkrótce znalazł się w potrzasku.

Nie był to koniec nieszczęść. Gdy zdradzana żona dowiedziała się o swojej rywalce, wniosła o rozwód. Ich małżeństwo oficjalnie zakończyło się 23 września 1976 roku; już tydzień później Bell ożenił się z Ritą. Wydawało się, że teraz wszystko będzie zmierzało ku lepszemu, ale przyszłość niosła tragiczne wieści. Syn Williama podczas pobytu na campingu w Meksyku został ciężko poparzony. Pomimo usilnych starań nie udało się uratować mu życia.

Przygnieciony tym wydarzeniem Amerykanin coraz częściej sięgał do kieliszka. Nie potrafiąc poradzić sobie z narastającym długiem wystąpił też do sądu o ogłoszenie bankructwa. I wtedy właśnie w jego życiu pojawił się Zacharski. Sympatyczny, słuchający i chętny do udzielenia koledze finansowego wsparcia. Rzecz jasna, nie za darmo.

Bell w sieci „Paya”

Zaczęło się stopniowe „urabianie” Bella. Wspólna gra w tenisa, godziny rozmów przy alkoholu i wypady do kasyn zrobiły swoje. Początkowo Polak prosił kolegę o drobne przysługi, takie jak skontaktowanie go z dyrektorem Hughes Aircraft Company. Płacił za informacje po 200 dolarów, które tamten przyjmował bez większego oporu.

Pierwszą cenną zdobyczą stał się podręcznik radarowy („Radar Handbook”). Zacharski po prostu go pożyczył – egzemplarz stał u Amerykanina na półce w salonie. Za tym poszły kolejne skarby – „Pay” otrzymywał materiały poufne, a wreszcie także i tajne.

fot.US Air Force/domena publiczna

Hughes Aircraft Company zajmowało się między innymi produkcją rakiet. Na zdjęciu rakieta typu Falcon.

Lista łupów była imponująca. Znalazły się na niej między innymi plany budowy samolotów F-14, F-15, F-16 oraz F-18. Zacharski zdobył także dokumenty dotyczące bombowca strategicznego B-1, niewidzialnych dla radarów samolotów Stealth oraz rakiet typu Hawk i Roland. Ponadto mógł przekazać pracodawcom plany sonarów dla atomowych okrętów podwodnych, a nawet… amerykańską analizę sowieckiego myśliwca MiG-25. Bezcenny okazał się też opis rozpoznania elektronicznego Układu Warszawskiego na granicach Niemcy-NRD-Czechosłowacja.

Na tym lista sukcesów pozornie zwyczajnego „stuka” się nie kończyła. Bruno Kowalsky w książce „Ile oni wiedzą o Tobie? Szpiedzy i podsłuchy w Polsce” przekonuje, że Marian Zacharski mógł też stać za kradzieżą amerykańskiego czołgu M1 Abrams! „Płynął on do Turcji, już wtedy członka NATO. Po drodze statek z czołgiem zatrzymał się w greckim porcie w Janinie. Tam miano ów tank przez przypadek wyładować i załadować na statek płynący w stronę Polski. Historia nieprawdopodobna” – opowiada agent.

Co z amerykańskimi służbami?

Aż trudno uwierzyć, że Polak, amator w szpiegowskim fachu, nie dopuścił się większej wpadki. Początkowo działał wręcz brawurowo – osobiście, wbrew zaleceniom polskich służb, zawoził oryginały materiałów do Chicago. Z czasem stawał się jednak coraz bardziej ostrożny. I słusznie. FBI już od początku 1979 roku posiadało informacje, że tajne dokumenty z Hughes Aircraft Company są przekazywane agentom polskiego wywiadu. Na szczęście nie mieli twardych dowodów na szpiegowską działalność „Paya”.

Przełom nastąpił w 1981 roku. FBI dowiedziało się wówczas, że w przekazywanie dokumentów Zacharskiemu zaangażowany jest jakiś jego sąsiad. Po żmudnych analizach wytypowano Bella. 23 czerwca amerykańscy agenci przystąpili do ataku. Bell nie wytrzymał presji, miał już dość tajemnic. Zaczął sypać. Opowiadał o wszystkim: jakie tajemnice przekazał Polakowi i ile za nie dostał. Po tej spowiedzi dostał ofertę nie do odrzucenia: albo zgodzi się na pomoc w schwytaniu agenta, albo resztę życia spędzi za więziennymi kratami. Wybór był dość prosty.

fot.US Air Force/domena publiczna

Wśród zdobytych przez Zacharskiego dokumentów znalazły się podobno także plany myśliwca F-15. Zdjęcie poglądowe.

Kilka dni później Amerykanin, zaopatrzony w odpowiedni sprzęt podsłuchowy, poprosił kolegę o spotkanie. Przebieg rozmowy był dla FBI satysfakcjonujący. Kres szpiegowskiej kariery „Paya” nastąpił 28 czerwca, kiedy do domu Zacharskich z łomotem weszło kilkunastu funkcjonariuszy Biura. Polski szpieg został zatrzymany. Podczas gruntownego przeszukania mieszkania znaleziono wiele cennych dowodów (klisze, nagrania), które ostatecznie go pogrążyły.

Podczas procesu Zacharski, zgodnie z wcześniej otrzymanymi instrukcjami, nie przyznał się do winy.  Na niewiele się to zdało. Wyrok sądu mógł być tylko jeden: dożywocie. Polak trafił do więzienia o zaostrzonym rygorze w Memphis.

Tymczasem służby amerykańskie i polskie miały pełne ręce roboty, choć zadania miały zgoła odmienne. Amerykanie chcieli poznać tajniki działania polskiego szpiega i służb PRL. Groźbami czy nagrodami nakłaniali go do współpracy – bezskutecznie. Polacy z kolei wspierali go finansowo i psychologicznie. Obawiano się, że „Pay” się złamie i zgodzi na współpracę z wrogiem. To byłby ogromny cios dla władz Polski Ludowej.

Wymiana na „moście szpiegów”

Władze w kraju już od momentu aresztowania swojego szpiega zaczęły (we współpracy z Rosjanami i Niemcami Wschodnimi) sondować USA w celu możliwości jego wymiany za amerykańskich agentów. Po długich i skomplikowanych negocjacjach wreszcie dobito targu. Zacharskiego wraz z trzema innymi komunistycznymi szpiegami wymieniono na… 23 amerykańskich agentów, przetrzymywanych przez państwa bloku komunistycznego.

fot.Jachims/CC BY-SA 3.0

Wymiany szpiegów dokonano na moście Glienicke.

Do finalnej „transakcji” doszło  11 czerwca 1985 roku na moście Glienicke (łączy Berlin i Poczdam). Tak opowiada o niej Bruno Kowalsky:

Linie graniczną obstawiają milicyjne jednostki antyterrorystyczne Komendy Stołecznej. Zabezpieczenie polega na tym, że strzelcy wyborowi są rozstawieni wzdłuż linii mostu i mają na celowniku konkretne osoby. Wszystko w ramach obaw kierownictwa MSW, które się boi, że zostaniemy oszukani – to znaczy – w trakcie wymiany zabiorą naszych szpiegów, nie oddając swoich. Generalna zasada jest taka, że z jednej i drugiej strony wymieniani szpiedzy przedstawiają się, mówią, kim są, następnie pyta się ich, czy chcą przejść na drugą stronę i czy nie są do tego przymuszani.

Po powrocie do kraju „Pay” został gwiazdą. W kręgach służb cieszył się niebywałym poważaniem. Jako agent był już spalony, otrzymał więc zajęcie, które wykorzystywało jego zdolności biznesowe. Został dyrektorem handlowym Pewexu.

A co z Bellem? Amerykański wymiar sprawiedliwości potraktował go łagodnie. W 1981 roku zapadł wyrok, skazujący go na 8 lat więzienia. Odsiedział ponad 4 lata. Na wolności nie mógł jednak uporać się z demonami przeszłości i popadł w alkoholizm. Zmarł w 1986 roku.

Źródła:

1. Bruno Kowalsky, Krzysztof Pyzia, Ile oni wiedzą o Tobie? Szpiedzy i podsłuchy w Polsce, Prószyński i S-ka 2019.
2. Marian Zacharski, Nazywam się Zacharski. Marian Zacharski wbrew regułom, Zysk i S-ka 2009.
3. Władysław Bułhak, Patryk Pleskot, Szpiedzy PRL-u, Znak Horyzont 2014.
4. Sławomir Koper, Wielcy szpiedzy w PRL, Wydawnictwo Czerwone i Czarne 2014.