Litewska pożoga – czyli o największym wrogu średniowiecznej Polski

Od początków istnienia średniowiecznego królestwa piastowskiego młody kraj zmagał się z najazdami plemion pogańskich z północnego wschodu – Prusów, Jaćwingów, Litwinów. Misje „wychowawcze” podejmował już – bez efektu – Bolesław Chrobry. Dwa wieki później Konrad Mazowiecki postanowił spacyfikować niepokornych Prusów, ściągając do swej dzielnicy Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny, który akurat szukał sobie nowej siedziby, po tym jak wygnano ich z Węgier, kiedy próbowali sobie przywłaszczyć ziemie nadane w lenno przez króla Andrzeja II.

fot.Wojciech Gerson/domena publiczna

W krwawych litewskich najazdach na Polskę brał udział m.in. książę Witold oraz Jagiełło, który później zasiadł na tronie naszego kraju.

Konrad Mazowiecki nie wyciągnął nauczki z passusu węgierskiego, ale jego krótkowzroczna polityka na początkowym etapie zdawała egzamin. Rzeczywiście, Krzyżacy „wzięli na siebie” pogańskich Prusów i z wyjątkową konsekwencją poczęli przesuwać się w głąb kraju, eksterminując i eksploatując podbitą ludność, na miejsce dawnych organizacji plemiennych stawiając najpierw drewniane forty, a docelowo potężne zamki. Tak rodziło się sprawne i dobrze zarządzane państwo zakonne.

Mendog superpower

Pacyfikacja plemion pruskich nie uspokoiła jednak sytuacji na północno-wschodnich rubieżach księstw piastowskich. Oto bowiem z początkiem XIII wieku z północy zaczęli przybywać do kraju kolejni, nie mniej waleczni i dzicy wojownicy. Tym razem byli to najeźdźcy z sąsiadującej z Prusami pogańskiej Litwy, która akurat weszła na ścieżkę szybkiego rozwoju, co oznaczało podboje na wschodzie i zachodzie.

Twórcą jej potęgi był kuningas (książę) Mindaugas – czyli Mendog. Zdołał zjednoczyć rozdrobnione księstwa litewskie, zagrożone ekspansją zakonu krzyżackiego od strony Prusów i Kawalerów Mieczowych z Inflant, tym samym tworząc silne państwo. Wkrótce miały się o tym przekonać zarówno Ruś jak i księstwa piastowskie. Litwini pod panowaniem Mendoga szybko opanowali spore połacie osłabionej najazdami tatarskimi Rusi, tym samym zyskując dodatkową bazę wypadową do ataków na Polskę.

Twórcą potęgi Litwy był Mendog. Formalnie był chrześcijaninem, lecz jego państwo pozostało pogańskie.

Niedługo później stało się jasne, że będzie to najgroźniejszy dla Piastów wróg ze wschodu. O ile bowiem Ruś była wówczas stosunkowo słaba po wielkiej dewastacji najazdów tatarskich, a sami Tatarzy – choć wyjątkowo okrutni i niszczycielscy – pojawiali się rzadko, o tyle napady litewskie były zagrożeniem stałym.

W czasach panowania Mendoga pogańscy wojownicy najechali Polskę aż 14 razy. Podzielni i skłóceni książęta dzielnicowi byli często zupełnie bezradni wobec litewskiej hekatomby. Formalnie chrześcijanin Mendog (w rzeczywistości poza samym chrztem jego państwo pozostało pogańskie) nie miał miłosierdzia dla wrogów. Ruś traktował jak obszar ekspansji, natomiast księstwa piastowskie były dla Litwinów głównie źródłem eksploatacji – bogactw i niewolników.

Czytaj też: Sprowadzenie Krzyżaków do Polski. Dlaczego Konrad Mazowiecki podjął jedną z najgorszych decyzji w dziejach kraju?

Książę bez głowy

Nie ma wątpliwości, że rywalizujący ze sobą książęta dzielnicowi jedynie ułatwiali zadanie hordom barbarzyńców. Po stronie piastowskiej o czymś takim jak świadomość wspólnoty interesów i lojalność rodowa, wynikające ze wspólnoty kulturowej czy nawet chrześcijańskiej, nie miały większego znaczenia, gdy trzeba było zawrzeć sojusz przeciw na przykład… znienawidzonemu bratu. Dziś przypuszcza się, że przynajmniej cześć najazdów litewskich była inspirowana przez skłóconych ze sobą książąt dzielnicowych.

Według niektórych badaczy taka mogła być praprzyczyna jednej z większych klęsk polskich w walkach z Litwinami, która skończyła się dewastacją Mazowsza i zabójstwem z rąk litewskich tamtejszego księcia Siemowita I.

Siemowit – syn Konrada Mazowieckiego – prowadził aktywną politykę wobec pogańskich plemion sąsiadujących z Mazowszem. Aż trzy razy w sojuszu z Rusinami najeżdżał Jaćwingów. Zawarł też antylitewski sojusz z Krzyżakami. W zamian za wsparcie w rejzach na pogan, uzyskał od zakonu prawo do 1/6 części ziem jaćwieskich będących w rękach zakonników.

Sojusz miał też chronić Siemowita przed zemstą brata, Kazimierza, z którym był w konflikcie. A Kazimierz miał za co się mścić. Braciszek wspólnie z księciem krakowskim Bolesławem Wstydliwym i ruskim księciem Danielem Romanowiczem najechał na należącą do niego ziemię kujawską, pustosząc ją (a przy okazji grabiąc też ziemię łęczycką).

fot.Feliks Sypniewski/domena publiczna

Część litewskich najazdów mogła nastąpić z inicjatywy skłóconych książąt piastowskich

Część historyków uważa, że niszczący Mazowsze najazd Litwinów Mendoga, dla którego sojusz Siemowita I z Krzyżakami był zagrożeniem, odbył się z inspiracji, a może i z bezpośrednim wsparciem właśnie Kazimierza, który mógł w ten sposób odegrać się na bracie.

Prawdopodobnie około 1262 roku Litwini pod wodzą księcia Trojnata, siostrzeńca Mendoga, wraz z posiłkami ruskimi najechali na Mazowsze i zdobyli gród Jazdów (obecnie Ujazdów w Warszawie), gdzie stacjonował wówczas Siemowit. Dobrze obsadzony gród miał szansę się obronić, ale w szeregach wojów Siemowita był zdrajca. Niejaki Goszcza (być może człowiek Kazimierza) otworzył dla Litwinów wrota Jazdowa. Podczas krwawych walk najeźdźcom udało się pojmać samego Siemowita. Wyrok na nim wykonano na miejscu. Książę został zabity przez ścięcie głowy. Gród poszedł z dymem. Spalono też ciało Siemowita.

Czytaj też: Ostatni bastion Zachodu. Czy Polska rzeczywiście była przedmurzem cywilizacji?

Przemysł niewolniczy

Za stawianie na nogi zrujnowanego Mazowsza zabrała się żona Siemowita – księżniczka ruska Perejesława. Pomógł jej w tym książę wielkopolski Bolesław Pobożny. Przysłał do dzielnicy swoich wojów. Litwinie z Rusinami wycofali się za Wisłę. Bolesław odbudował zrujnowany gród w Płocku.

Niedługo później kolejne najazdy barbarzyńców ubranych w skóry wilków, niedźwiedzi i rysiów zaczęły nękać księstwa piastowskie. Litwini mieli jeden niezwykle istotny cel: pozyskanie niewolników. Brańców uprowadzano na wielką skalę, całymi rodzinami. Następnie wypełniano nimi pustki osadnicze nad Niemnem. Skutkiem było wyludnienie, zwłaszcza wschodnich księstw piastowskich, ale najazdy potrafiły sięgać daleko w głąb kraju. Wojowie wprawionego w łupieniu Polski Trojdena – samozwańca, który po śmierci Mendoga w wyniku wojny domowej przejął władzę nad Litwą – docierali aż do Łęczycy czy Kalisza.

Przyparci do muru piastowscy książęta szukali z Litwinami porozumienia, choćby przez mariaże. Tak postąpił książę Bolesław II, który wziął za żonę córkę Trojdena Gaudemundę. Najazdy hord z północnego wschodu jak ręką odjął przestały nękać Mazowsze, za to Litwini zaczęli atakować Małopolskę.

Czytaj też: Obozy koncentracyjne pierwszych Piastów

Leszek Czarny na kłopoty

Pod koniec lat 80. XIII wieku Piastom udało się przytemperować nieco temperament barbarzyńców. Zasługi w wojnach z poganami miał książę małopolski Leszek Czarny. W 1282 roku surowo rozprawił się z sojuszniczymi Litwinami i Jaćwingami, którzy w liczbie około 14 tysięcy najechali dzisiejszą Lubelszczyznę.

Poganie palili i grabili, ale mieli przeciwko sobie utalentowanego i zdeterminowanego dowódcę. 6000 zbrojnych Leszka Czarnego w bitwie nad Narwią, goniło wroga, który podzielił się na trzy oddziały. Litwinom udało się uciec z łupami, natomiast Jaćwingowie dali się zaskoczyć. Krwawa bitwa zakończyła się ich pogromem i to nie tylko w tym starciu. Bitwę nad Narwią uważa się za początek końca plemienia Jaćwingów jako takiego. Już nigdy później nie przeprowadzili żadnej wyprawy przeciw Polsce, ale byli też tak rozdrobnieni i osłabieni, że przestali tworzyć osobny byt plemienny. Ci, którzy uniknęli śmierci z rąk krzyżackich bądź losu niewolników, zasymilowali się z Litwinami.

fot.Jan Matejko/domena publiczna

Pod koniec lat 80. XIII wieku Piastom udało się przytemperować nieco temperament barbarzyńców. Zasługi w wojnach z poganami miał książę małopolski Leszek Czarny.

Rok później Bałtowie znów ruszyli na Polskę. Najazd odwetowy skończył się jednak klęską. Leszek Czarny po raz kolejny dowiódł wielkiego talentu militarnego. Litwini przez lasy Łukowskie przedarli się do ziemi sandomierskiej. Wydawało się, że i tym razem bez konsekwencji będą mordować i kraść. Tak się jednak nie stało. Pod wsią Rowiny książę skutecznie wciągnął pogan w pułapkę, stosując pozorowany odwrót. Manewr się powiódł. Pobici Litwini wracali do domów z niczym. To zwycięstwo na jakiś czas uspokoiło sytuację na granicy.

Co prawda o końcu napadów i rabunków nie mogło być jeszcze mowy, ale z początkiem XIV wieku sytuacja się zmieniła. Zarówno przed Litwą jak i Polską stanęło nowe zagrożenie.

Czytaj też: Książę „warchoł”, który pobił Krzyżaków. Jak doszło do tego, że Władysław Łokietek został królem?

Ten trzeci

Po 1308 roku, gdy Krzyżacy utopili we krwi Gdańsk i przejęli Pomorze Gdańskie, dla Władysława Łokietka stało się jasne, że to oni, a nie Litwa stanowią dla odradzającego się państwa większe zagrożenie. To samo dotyczyło zresztą kniaziów litewskich. Pod koniec XIII wieku rycerze zakonni mieli już pod swoim panowaniem całość ziem plemion pruskich, aż do dzisiejszego Królewca i Sambii oraz Skalowii, gdzie Krzyżacy założyli miasto Regnetę i postawili potężny zamek. Prusów czekał straszny los. Ich populacja została wybita w krwawych podbojach. Zmniejszyła się o ponad połowę z 200 tysięcy ludzi. Ci, którzy przeżyli i trafili pod kuratelę krzyżacką, byli traktowani jak niewolnicy, a w miejsce dawnych osad i puszcz wyrastały krzyżackie warownie.

Pierwsze oznaki ocieplenia stosunków między zjednoczonym państwem piastowskim i kniaziami litewskimi pojawiły się za czasów Władysława Łokietka – od 1320 roku króla odrodzonego Królestwa Polskiego. Łokietek zawarł sojusz z litewskimi księciem Giedyminem, a syn Łokietka – Kazimierz, poślubił córkę Giedymina – Aldonę.

fot. Alphonse Mucha/domena publiczna

Zanim Litwini ramię w ramię z Polakami stanęli do walki z Krzyżakami pod Grunwaldem (na il.), przez dziesięciolecia nękali państwo Piastów krwawymi najazdami.

Mariaż dzieci nie zakończył całkowicie wojen z północnym sąsiadem. Za czasów Kazimierza Wielkiego interesy obu państw krzyżowały się w Rusi Halickiej. Co prawda to Polacy wygrali ostatecznie rywalizację o te ziemie, ale najazdy litewskie ciągle nękały kraj, doprowadzając do gospodarczej ruiny. Zaledwie 9 lat przed unią w Krewie Litwini pod wodzą Kiejstuta Giedyminowicza najechali na Królestwo Polskie, uprowadzając 23 tys. ludzi. Paweł Jasienica pisał: „Idący prawym brzegiem Wisły Litwini dotarli aż do Tarnowa, wszędzie paląc, grabiąc, biorąc łup i jeńców”.

Co ciekawe – prawdopodobnie w tej wyprawie brał udział syn Kiejstuta, książę Witold, a także jego bratanek… Jagiełło. 9 lat później ten sam Jagiełło dotarł już nie do Tarnowa, a Krakowa. Unia w Krewie podyktowana była nie tylko zagrożeniem krzyżackim, ale też chęcią rozwiązania sporu o Ruś Halicką, do której oba państwa rościły sobie pretensję. Warunkiem zawarcia sojuszu był chrzest Jagiełły i jego małżeństwo z królową Polski – Jadwigą Andegaweńską.

Politycznie do tego „związku” świeżo upieczony chrześcijanin z do niedawna wrogiej, pogańskiej Litwy wnosił potężny terytorialnie kraj. Wielkie Księstwo Litewskie w XIV wieku liczyło 800 tysięcy kilometrów kwadratowych i było jednym z największych państw Europy. Ziemie etnicznie litewskie stanowiły jednak zaledwie 10 procent kraju. Reszta to były ziemie ruskie przyłączone w wyniku podbojów. Podobnie miała się rzecz z demografią. Ogromną większość mieszkańców (nawet 1,7 miliona, wobec 300 tysięcy Litwinów) stanowiła słowiańska ludność rusińska. Niemały odsetek – wziętych w niewolę – pochodził też z Polski.

Unia w Krewie zupełnie zmieniła układ polityczny naszej części kontynentu. Krzyżacy nagle zostali zepchnięci do defensywy. Ich państwo było otoczone przez wielki kraj bałtyjsko-słowiański, do tego – przynajmniej formalnie – chrześcijański. Koniec waśni polsko-litewskich okazał się przełomem na wielu płaszczyznach. W Królestwie Polskim zaczęła rządzić dynastia Jagiellonów, zakon powoli tracił wpływy i znaczenie, natomiast to właśnie Krewa stanowiła prapoczątek państwa, które w ciągu niespełna 200 lat wyrosło na regionalne mocarstwo ze specyficzną kulturą i ustrojem. Mowa o demokracji szlacheckiej i Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Bibliografia:

1. Norman Davies, Boże igrzysko. Historia Polski. T. 2: Od roku 1795. Kraków, Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, 1991.
2.  Karol Grünberg, Bolesław Sprengel, Trudne sąsiedztwo. Stosunki polsko-ukraińskie w X-XX wieku, Warszawa, „Książka i Wiedza”, 2005,
3. Paweł Jasienica, Polska Jagiellonów, wyd. Świat Książki, 1997.
4. Marceli Kosman, Historia Białorusi. Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1979.
5. Stanisław Krakowski, Polska w walce z najazdami tatarskimi w XIII wieku, wyd. MON, 1956.
6. Henryk Łowmiański, Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego, Poznań, 1983.
7. Jerzy Nalepa, Jaćwięgowie – nazwa i lokalizacja, Białystok, 1964.
8. Łucja Okulicz-Kozaryn, Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów w wiekach średnich (IX-XIII w.), Warszawa, PIW, 1983.
9. Łucja Okulicz-Kozaryn, Dzieje Prusów, Wrocław, 1997.
10. Edward Potkowski, Grunwald 1410, Kraków, 1994.