Na tej wyspie zjadano ludzi!

„Wielki plan” na radzieckim „Dzikim Wschodzie”

Pomysłodawcą planu kolonizacji rozległych terenów Syberii i północnego Kazachstanu był Gienrich Jagoda, szef OGPU – Zjednoczonego Państwowego Zarządu Politycznego. Plan ten nie został wykonany w pełni, gdyż wierchuszka polityczna nie poradziła sobie z organizacją transportów i logistyką. Po krótkim czasie masowe deportacje zostały wstrzymane. Nie uchroniło to jednak ludzi już wysłanych w odległe rejony Syberii. Musieli walczyć o przetrwanie.

„Osadnicy” z wyspy

Jagoda sądził, że półtora miliona osób poradzi sobie z ujarzmieniem srogiej natury i zajmie się rolą oraz karczowaniem lasów, by móc wybudować sobie wsie i miasta. Politycy uważali także, że poprzez rozkręcenie handlu i wydobycie dóbr naturalnych szybko zwróci się koszt poniesiony przez ZSRR na deportację.

Od 1932 roku sytuacja w ZSRR pogarszała się. Partia podwyższała indywidualne normy dostaw rolnikom, gdyż chciała utrzymać ważny dla państwa eksport zboża. Ten z kolei sprawił, iż zwiększył się import maszyn rolnych, które coraz bardziej wpływały na industrializację. Jednak zbiory nie zapowiadały się zbyt dobrze. Rolnicy starali uchylać się od przekazywania dużych ilości zbiorów państwu (zboże było zakopywane, ukrywane). Rosła solidarność właścicieli kołchozów z chłopami. Nie podobało się to władzy, która na jesieni 1932 roku wysłala setki agentów OGPU na wsie, by aresztować niefrasobliwych chłopów. Ci uznawani byli za „elementy kontrrewolucyjne” i wysyłani na deportację do „wiosek pracy”.

fot.domena publiczna

Gienrich Jagoda

Partia zaczęła ścigać chłopów, którzy uciekali do miast, przestępców, uchodźców innych narodowości (także ich rodziny). Odmawiano im wydania paszportów. Nicolas Werth w swej książce „Wyspa kanibali” podaje wypowiedź jednego z funkcjonariuszy OGPU:

(…) aby niezwłocznie i definitywnie wyłapać i wygnać wszystkie te elementy, specjalnie powołani milicjanci z biur paszportowych, pod kierunkiem inspektora działu, sprawdzają listy będące w posiadaniu dozorców i kierowników budynków, obchodzą baraki przeznaczone dla robotników sezonowych, miejsca, w których się spotykają podejrzane elementy, nielegalne schronienia nocne, strychy i piwnice, przeprowadzają kontrole na dworcach, jarmarkach, bazarach i w innych tłumnie odwiedzanych miejscach, by wykurzyć stamtąd elementy zdeklasowane, żebraków i złodziei.

Aresztowania i przymusowa deportacja

Na kwiecień 1933 roku plany deportacji obejmowały około 750 tysięcy „elementów kontrrewolucyjnych” wysłanych do sierpnia, z kolei 250 tysięcy od września. Szef Wydziału Transportu OGPU Izjasław Aleksandrowicz Gracz przedstawił pomysł tzw. „optymalnego transportu”, zakładającego cztery konwoje dziennie po 1800 osób (7200 w ciągu dnia, 216 tysięcy miesięcznie), rozłożone na dwa transporty na Syberię i dwa do Kazachstanu. W Związku Radzieckim jak wiadomo papier przyjmował wiele, z rzeczywistością mając mało wspólnego. Operacja rozpoczęła się 1 maja 1933 roku, choć pierwsze transporty wysyłano już w kwietniu.

Iwan Dołgin, szef regionalnego Wydziału Osiedli Specjalnych:

(…) pierwszy raz partia powierzała nam tak wielkie zadanie: osiedlenie miliona osób w ciągu dwóch, trzech miesięcy letnich, w surowych warunkach (…). Mimo skromnych środków i szczupłości kadry bez szemrania przyjęliśmy to trudne zadanie, ponieważ zostało nam powierzone przez partię i OGPU (…)

Urządzano łapanki na ulicach, by tylko wyrobić normę aresztowania. Najczęstszym powodem był brak dokumentów, np. paszportu. Przytoczę krótką listę niektórych osób aresztowanych i wysłanych później na deportację:
– Wł. Nowożyłow, „moskwianin, kierowca w fabryce Kompriesor, trzykrotny przodownik (…). Po pracy wybierał się z żoną do kina. Gdy ona przygotowywała się, wyszedł na ulicę po papierosy. Aresztowany i deportowany”.

– N. W. Wojkin „(…) zatrzymany na ulicy gdy udawał się na mecz piłki nożnej. Zapomniał zabrać z sobą paszportu”.

– Masłow, „członek partii, pracował w moskiewskiej gazowni. Zaprosił do siebie na kieliszek przyjaciela-inżyniera i szwagra. Wszyscy trzej wyszli na ulicę, by kupić zakąski. W sklepie spożywczym zatrzymał ich patrol policji. Nie mieli z sobą paszportów. Deportowano ich. Inżynier i szwagier zmarli na Nazinie. Masłow przeżył”.

– Rachamiecjanowa, „12 lat, nie mówi po rosyjsku. W Moskwie była przejazdem. Matka zostawiła ją na dworcu, a sama w tym czasie próbowała kupić chleb. Dziewczynka została zatrzymana przez policję pod zarzutem włóczęgostwa i wysłana do Narymu”.

Na początku maja 1933 roku transporty z około 20 tysiącami ludźmi wyruszyły do Tomska. Warunki były fatalne, większość nie dojechała na miejsce żywa. Szybko odnaleźli się w tej sytuacji przestępcy, którzy wykorzystywali zmęczonych i ledwo żyjących współtowarzyszy.

Nazino i „wypasanie ludzi”

O strażnikach:

(…) w momencie rekrutacji obiecano im, że komendantura się nimi zaopiekuje, zapewni mundury, buty, mieszkanie (…). Tymczasem dostali tylko stare karabiny i posłano ich do tajgi, żeby – jak mówili – wypasali ludzi.

Po przybyciu do Tomska postanowiono przegrupować ludzi i tych, których uważano za najbardziej „zdeklasowanych” wysłać na północ kolejnym transportem – tym razem rzecznym. Przewidzianym miejscem osiedlenia dla około 5000 osób była wyspa położona pomiędzy wsiami Nazino i Proletarka mająca 3 kilometry długości i 500 metrów szerokości. Wyruszono 18 maja. Po przybyciu na miejsce kazano wysiąść z barek najpierw kobietom (332), potem mężczyznom (4556). Następnie wyniesiono ciała 27 ludzi, którzy nie przeżyli podróży. Świadkowie potwierdzają, że około 30% deportowanych nie mogła ustać na nogach, byli wychudzeni i wycieńczeni. Komendant Cepkow kazał przygotować worki z mąką. Wygłodzeni ludzie rzucili się na nie, z kolei strażnicy zaczęli strzelać raniąc wiele osób. Próba organizowania przydziału mąki, a także wybudowania glinianych pieców nie powiodła się. W pierwszym przypadku ludzie nadal pomiędzy sobą walczyli, by dostać więcej pożywienia, z kolei w drugim – ziemia była za bardzo zamarznięta, by móc rozpocząć budowę pieców do wypieku chleba. Dowództwo odpłynęło zostawiając ludzi samych sobie.

Wyspa kanibali

Dowódca transportu, Kołubajew:

20 maja o godzinie czternastej udałem się na wyspę Nazino z komendantem Cepkowem. Tłum się kłębił, wokół worków z mąką ludzie szarpali się ze sobą i bili, wszędzie leżały trupy, ze sto ciał albo i więcej (…). Mówiono, że deportowani zaczęli zjadać zwłoki, że piekli ludzkie mięso. Wyspa przedstawiała widok STRASZLIWY, PRZERAŻAJĄCY.

Ludzie starali się uciekać lecz najczęściej tonęli nie mając sił. Łączono się w grupy. Dołączające nowe osoby nazywane były „wieprzami”, bo w sytuacji braku pożywienia, to właśnie one się nią stawały. Jedzono często na surowo, gdyż nie chciano zwracać na siebie uwagi ogniem. Świadkowie opisywali, że co chwila można było zobaczyć na wyspie mięso ludzkie zwisające z konarów drzew albo zawinięte w szmaty, które leżało na ziemi.

Taissa Czokariewa:

Na wyspie był strażnik (…), młody chłopak. Spodobała mu się ładna dziewczyna, którą tam wysłano. Chronił ją. Pewnego dnia musiał wyjechać, poprosił kolegę, by się nią zaopiekował, ale co mógł poradzić wobec tych wszystkich ludzi. Złapali ją, przywiązali do topoli, obcięli jej piersi, mięśnie, wszystko co dało się zjeść. Kiedy strażnik wrócił ona jeszcze żyła, chciał ją ratować, ale wykrwawiła się na śmierć (…).

O tragedii wyspy Nazino dowiedzieliśmy się dopiero w latach 80. XX wieku. Gdyby nie dokumentacja i własne śledztwo przeprowadzone przez funkcjonariusza komunistycznego i korespondenta lokalnego dziennika – Wasilija Arsieniewicza Wieliczko prawdopodobnie straszliwa prawda nie ujrzałaby światła dziennego. Według niego na dzień 20 sierpnia przy życiu na wyspie pozostało około 2000 z prawie 7000 ludzi wysłanych w kilku transportach.

Wieliczko przygotował list, w którym opisał sytuację na wyspie i wysłał go do Stalina. Dzięki temu na jesieni 1933 roku na miejsce dotarła komisja śledcza, która miała zbadać sprawę. Polityka wysiedlania, deportowania i oczyszczania miast trwała niestety nadal.

Bibliografia:

1. Werth N., Wyspa kanibali. 1933. Deportacja i śmierć na Syberii, Kraków 2011.
2. Relacje zaczerpnięte z filmu dokumentalnego „Wyspa Kanibali”, Francja 2010, reż. Cédric Condon.
3. Ciesielski S., Masowe deportacje w ZSRR – charakterystyka wybranych aspektów zjawiska, [W:] Dzieje Najnowsze: kwartalnik poświęcony historii XX wieku, nr. 3, 2011.
4. Lityński A., Ziemia i praca, chłopi i kułacy w Rosji i ZSRR 1917-1941, [W:] Współczesne problemy prawa rolnego i cywilnego: księga jubileuszowa Profesor Teresy Kurowskiej, 2018.