Książę Zbigniew. Polski władca, którego wymazano z historii

Historię piszą zwycięzcy – i to oni decydują, kto zostanie zapamiętany, a kto przepadnie w mrokach dziejów. Książę Zbigniew, starszy syn Władysława Hermana, mógł się o tym przekonać na własnej skórze. Choć to właśnie jemu przysługiwała polska korona, musiał oddać tron młodszemu przyrodniemu bratu – Bolesławowi Krzywoustemu. A gdy upomniał się o swoje prawa, został najzwyczajniej w świecie wyeliminowany. Zapewne niewielką pociechą byłby dla niego fakt, że brat najprawdopodobniej nie zamierzał go zabić, a „jedynie” trwale okaleczyć.

fot.domena publiczna

Ten polski książę został pozbawiony swojego dziedzictwa – i wymazany z historii Polski.

Konflikt pomiędzy Krzywoustym a Zbigniewem stanowi jeden z najbardziej jaskrawych przykładów brutalnej polityki dynastycznej Piastów. Mimo to rzadko mówi się o tej bratobójczej rywalizacji o tron, choć poza głównymi zainteresowanymi zaangażowała się w nią cała ówczesna śmietanka towarzyska.

Niechciany spadkobierca tronu

„W poczcie królów i książąt polskich Zbigniew pozostaje w cieniu swego młodszego brata, Bolesława Krzywoustego, i jest od początku postacią tragiczną” – podkreśla w książce „Słowa, które zmieniły Polskę” Katarzyna Bock-Matuszyk.  Rzeczywiście. Większość informacji, jakie mamy na temat pierworodnego syna Władysława Hermana, pochodzi z „Kroniki” Galla Anonima. A z tym dziejopisem, jak zaznacza Norbert Delestowicz w pierwszej kompleksowej biografii zapomnianego władcy „Zbigniew. Książę Polski”, jest jeden problem: „pisał swoje dzieło na polecenie Bolesława Krzywoustego, [dlatego] należy traktować je nader krytycznie”.

Zbigniew był pierworodnym synem Władysława Hermana.

A zatem co właściwie wiemy o „niewygodnym” starszym bracie? Przyszedł na świat najprawdopodobniej około 1070 roku. Żaden kronikarz nie uznał za stosowne, by zanotować imię jego matki. Możemy jedynie domyślać się, że miała pozycję wyższą niż nałożnica, lecz jednocześnie nie mogła zostać prawowitą żoną księcia Władysława – najprawdopodobniej z powodu zbyt niskiego urodzenia.

Gall Anonim z lubością donosił, że pierworodny syn polskiego księcia pochodził z nieprawego łoża. Mimo to wychowywano go na dziedzica tronu – został nawet pasowany na rycerza. Przez cały czas cieszył się niesłabnącą łaską ojca. A przynajmniej tak było do roku 1086, kiedy na świat przyszedł Bolesław, syn Hermana i jego „legalnej” żony, Judyty czeskiej. Życie Zbigniewa z dnia na dzień diametralnie się zmieniło.

W gnieździe żmij

Po powitaniu na świecie prawowitego potomka (i pochowaniu jego matki, która zmarła wkrótce po porodzie) Herman postanowił pozbyć się „niewygodnego” starszego syna w najprostszy możliwy sposób: wysłał go do Krakowa. Tam Zbigniew w szkole katedralnej uczył się teologii, gramatyki i dialektyki – zapewne po to, by robić karierę duchowną.

Nawet stolica Małopolski wydawała się jednak zbyt bliska, dlatego wkrótce niedoszły następca tronu został oddelegowany do Saksonii. W tamtejszym klasztorze benedyktynek otrzymał nawet podobno święcenia kapłańskie. Gdyby naprawdę wstąpił do zakonu, „wypadłby” z kolejki do tronu – i być może dożył w spokoju sędziwego wieku. Zbigniew, który czuł się zdradzony przez ojca, postanowił jednak upomnieć się o swoje. Zapewne w najśmielszych snach nie przypuszczał, jakie będą tego konsekwencje.

Po powrocie do kraju trafił prosto do gniazda żmij. Nieprzychylnym okiem patrzył na niego nie tylko młodszy brat, od którego wizja panowania nad całością piastowskich ziem nagle się oddaliła. Przeciwko Zbigniewowi knuli również ojciec, jego druga żona, Judyta Maria Salicka, a także palatyn Hermana, Sieciech.

Nawet ludzie, którzy go popierali, czyli między innymi komes wrocławski Magnus oraz książę czeski Brzetysław, w rzeczywistości chcieli jedynie go wykorzystać. „Wszystko wskazuje jednak na to, że Zbigniew był marionetką w rękach opozycji, która się nim bezczelnie posłużyła, aby zwiększyć swoje szanse na wygraną w konflikcie z Władysławem Hermanem i Sieciechem” – zauważa Norbert Delestowicz.

Wojna gorzej niż domowa

Walczący o swoją pozycję książę zapewne zdawał sobie sprawę z fałszywych zamiarów „sojuszników”, jednak z drugiej strony wiedział, że to dla niego jedyna szansa na odzyskanie prawa do odziedziczenia piastowskiego tronu. Dlatego dał się wciągnąć w sam środek zawiłej intrygi, w której – jak się wkrótce okazało – przypisano mu rolę głównego winowajcy.

fot.Jan Matejko/domena publiczna

Kiedy na świecie pojawił się Bolesław, zwany później Krzywoustym, Zbigniew został zepchnięty na dalszy plan.

Powrót Zbigniewa do Polski był początkiem trwających długie lata przepychanek o władzę. Władysław Herman uznał przyjazd starszego syna do Wrocławia za jawny bunt. Przez chwilę wydawało się, że sprawa rozejdzie się po kościach, bo władca został zmuszony do uznania pierworodnego za swego następcę, jednak nie trzeba było długo czekać, by konflikt na nowo się zaognił. Swój udział miał w tym wojewoda Sieciech, który zbuntował panów śląskich przeciwko starszemu synowi Hermana. Ten schronił się w Kruszwicy, gdzie stawił opór wysłanym przez ojca zbrojnym.

Gall Anonim nie przebierał w słowach, opisując ten „bunt” Zbigniewa: „Była to bowiem wojna gorzej niż domowa, gdzie syn przeciw ojcu, a brat przeciw bratu wzniósł zbrodniczy oręż”. Dalej ze szczegółami przedstawia wydarzenia, do których doszło podczas starć: „Tyle bowiem rozlano tam krwi ludzkiej i taka masa trupów wpadła do sąsiadującego z grodem jeziora, że od tego czasu żaden dobry chrześcijanin nie chciał jeść ryby z owej wody”.

Tego było już za wiele. Dla wszystkich stało się jasne, że rodzinnego konfliktu nie uda się zażegnać „normalnymi” metodami. Zbigniew, pokonany pod Kruszwicą, został uwięziony. Postanowiono, że o jego losie rozstrzygnie sąd.

fot.Erik Dahlbergh/domena publiczna

Zbigniew schronił się przed wojami wysłanymi przez ojca w Kruszwicy.

„Gadzinowa to rzecz, macierzyńskie targać łono”

Oskarżony o wywołanie haniebnej, bratobójczej wojny Zbigniew musiał udowodnić swą niewinność. Jego kwiecista, okraszona cytatami z Wergiliusza i Owidiusza przemowa, w której przekonuje, że nie tylko nie popełnił zbrodni, o jaką go oskarżono, a nawet działał dla dobra państwa i rodu, otwiera zbiór „Słów, które zmieniły Polskę”.

Warto przy tym zaznaczyć, że jest ona… całkowicie fikcyjna. Jej treść „odtworzył” blisko sto lat po fakcie Wincenty Kadłubek. Według fantazji kronikarza, Zbigniew bronił się się przed stawianymi mu zarzutami, odwołując się do prawa naturalnego:

(…) udowodnię najoczywiściej, że to, na czym strona przeciwna buduje i opiera swoje zarzuty nie ma żadnej mocy. Nie ma bowiem powodu, który mógłby nas popchnąć przeciw sobie samym i na zgubę naszej rzeczypospolitej; gadzinowa to bowiem rzecz, nie ludzka, macierzyńskie targać łono.

Jak pokazały dalsze wydarzenia, książę przekonał ojca, który przywrócił go do łask i uwzględnił w testamencie. Nie udało mu się jednak porozumieć z zazdrosnym młodszym bratem. Ani przekonać potomnych, bo dokonana przez Kadłubka próba jego rehabilitacji najwyraźniej spełzła na niczym.

Oko za koronę, życie za tron

Bolesław i Zbigniew zaczęli walczyć o polskie ziemie jeszcze zanim w 1102 roku zmarł Władysław Herman. Ten ostatni pod koniec XI stulecia zgodził się zresztą na oddanie synom części swojej domeny. Walki i najazdy, do jakich dochodziło w tym czasie w państwie Piastów, tylko z rzadka były przerywane okresami względnego spokoju, na przykład gdy bracia godzili się, by zmierzyć się z jakimś wspólnym wrogiem. W pewnym momencie nawet razem zbuntowali się przeciwko rodzicielowi. Nie wpłynęło to jednak na ich ogólną relację.

Krzywousty był bowiem zdeterminowany, by pozbyć się konkurenta o władzę oraz wymazać go z kart historii. I na nic zdały się gorliwe zapewnienia, których – choć znamy je jedynie z wersji Kadłubka, przytaczanej chociażby w „Słowach, które zmieniły Polskę” – z pewnością nie brakowało podczas przesłuchania Zbigniewa przed sądem:

(…) nie było powodu, dla którego miałbym knować zgubę rzeczypospolitej, i jeżeli wyjaśniłem, że ani dążenie do władzy, które oni nam przypisują jako szczególny powód [działania], ani sama istota rzeczy, ani ludzkie uczucia nie mogły przyzwolić na czynienie zła – ani wątpić by nie przyznali, iż nie było tu miejsca na przestępstwo.

fot.Jan Matejko/domena publiczna

Zbigniew i Bolesław Krzywousty w pewnym momencie wystąpili razem przeciwko swojemu rodzicielowi.

Swojej podstawowej „przewiny” – faktu, że urodził się przed Bolesławem i miał pierwszeństwo w kolejce do tronu – nie mógł jednak wymazać. I ostatecznie zapłacił za to najwyższą cenę. Niemal natychmiast po śmierci ojca młodszy z braci zaczął robić wszystko, by pozbyć się z kraju niewygodnego rywala. I to nawet mimo faktu, że to Zbigniew został księciem zwierzchnim i zdaniem wielu historyków przez pewien czas istotnie sprawował władzę z pozycji takiej samej, jak wszyscy jego piastowscy poprzednicy. Tym dziwniejsze, że nawet naukowcy nie umieszczają go w zestawieniach monarchów i pocztach.

Krzywousty zdołał przeciągnąć na swoją stronę większość znaczących w państwie możnych. Wkrótce skłonił brata do uznania swojej dominacji, a niedługo później – około 1108 roku – zmusił do ucieczki z kraju. Wezwał go z powrotem dopiero w 1112 roku, tylko po to, by podstępem pozbawić go wzroku. Zbigniew już nie podniósł się z tego upokorzenia. Zmarł latem 1113 roku. „Laurka”, którą wystawił mu wierny Bolesławowi Gall Anonim, przetrwała stulecia. W świadomości kolejnych pokoleń utrwalił się jako wzniecający bunty brat prawowitego władcy – o ile w ogóle o nim pamiętano.

Bibliografia:

1. Gall Anonim, Kronika polska, Ossolineum 2003.
2. Jacek Banaszkiewicz, Marek Kazimierz Barański, Poczet królów i książąt polskich Jana Matejki, Świat Książki 1997.
3. Norbert Delestowicz, Zbigniew. Książę Polski, Wydawnictwo Poznańskie 2017.
4. Monarchia Piastów. 1038-1399, red. Marek Derwich, Wydawnictwo Dolnośląskie 2003.
5. Słowa, które zmieniły Polskę, red. Joanna Wojdon, Wydawnictwo Dolnośląskie 2018.