Stary człowiek i… Stalin. Czy wiedziałeś, że słynny Hemingway był agentem NKWD?

Informacja o tym, że wybitny pisarz i laureat Nagrody Nobla, Ernest Hemingway, utrzymywał kontakty z NKWD, a nawet zgodził się na podjęcie współpracy, ujrzała światło dzienne za sprawą Aleksandra Wasiljewa. Ten rosyjski dziennikarz i były agent KGB na początku lat dziewięćdziesiątych na zlecenie Służby Wywiadu Zagranicznego Federacji Rosyjskiej (SWR) badał akta NKWD i KGB. Na ich podstawie miał sporządzić opracowanie dla zachodnich historyków. Funkcjonariusze rosyjskich służb zdobywali w ten sposób dodatkowe środki pieniężne.

Projekt wkrótce zarzucono, a zmiana atmosfery wokół niego sprawiła, że Wasiljew poczuł się zagrożony i uciekł za granicę. Udało mu się jednak przeszmuglować sporządzane w trakcie pracy notatki. Dotyczyły one między innymi amerykańskiego prozaika. „To, że wspomniane materiały robocze miały zostać utajnione, wzmacnia ich wiarygodność” – ocenia Nicholas Reynolds, autor poświęconej literatowi książki „Towarzysz Hemingway. Pisarz, żeglarz, żołnierz, szpieg”.

„Zrobi wszystko, co w jego mocy”

Pozyskanie Hemingwaya do współpracy z Sowietami było dziełem Jacoba Golosa, agenta NKWD w Nowym Jorku. Kilkakrotnie spotkał się on z pisarzem na przełomie 1940 i 1941 roku. Poznali się najprawdopodobniej przez wspólnych znajomych.

Amerykański pisarz dopiero co wziął, trzeci z kolei w swoim życiu, ślub. Teraz, namówiony przez nową żonę, Marthę Gellhorn, zabiegał o pozwolenia na wyjazd do Chin. Przy okazji mężczyzna zgodził się zebrać informacje na temat sytuacji w tym państwie na potrzeby… amerykańskiego Departamentu Skarbu.

fot.domena publiczna

Do pozyskania Hemingwaya doszło przed jego podróżą do Chin w 1941 roku.

Poprosił go o to nieoficjalnie jeden z pracowników wyższego szczebla, w imieniu sekretarza skarbu, Henry’ego Morgenthau’a Juniora.

Materiały, które zgromadził Wasiljew, wskazują jednak, że także Golosowi całkiem się poszczęściło. Nowojorski agent nie tylko zwerbował Hemingway’a (któremu później nadano kryptonim „Argo”), ale nawet ustalił z nim sposób komunikacji z przedstawicielami NKWD w innych krajach. Elementami rozpoznawczymi były znaczki, które przekazał mu przyszły noblista. O wszystkim Golos doniósł Moskwie w jednym z przesyłanych przez siebie raportów:

Kilka dni temu odkryłem, że Ernest Hemingway wybiera się do Chin przez Związek Radziecki. Może ubiegać się o wizę wjazdową do ZSRR. Był w Nowym Jorku tylko jeden dzień i nie udało mi się z nim spotkać. Ustaliłem z nim, że nasi ludzie spotkają się z nim w Chinach i pokażą mu znaczki, które nam dał. Musimy spróbować się z nim spotkać w Chinach lub ZSRR, używając ustalonego z nim wcześniej hasła. Jestem przekonany, że będzie z nami współpracował i zrobi wszystko, co w jego mocy.

„Apelował o pomoc dla republikańskiej Hiszpanii”

Jak to się stało, że sowiecki wywiad zainteresował się utalentowanym i odnoszącym sukcesy pisarzem? Nicholas Reynolds w książce „Towarzysz Hemingway” przekonuje, że zwrócono na niego uwagę już w 1935 roku, kiedy Hemingway opublikował na łamach „New Masses” miażdżącą krytykę amerykańskiego establishmentu. Redakcja pisma, które było nieoficjalną trybuną Komunistycznej Partii USA, zwróciła się do niego o komentarz po tragicznej w skutkach burzy, jaka przeszła w pobliżu jego domu w Key West. Artykuł Hemingwaya był w gruncie rzeczy oskarżeniem administracji Roosevelta o morderstwo weteranów wojennych, głównych ofiar owej nawałnicy.

Także w kolejnych latach pisarz dał się poznać jako potencjalny sojusznik ZSRR. „W 1937 roku, przebywając w Hiszpanii, «Argo» bronił w swoich artykułach Frontu Ludowego i apelował o pomoc dla republikańskiej Hiszpanii” – zapisali obserwujący go ludzie Kremla.

Możliwe, że już wówczas podejmowano dyskretne próby pozyskania Hemingwaya. Przyjaźnił się on blisko z co najmniej dwoma komunistami: holenderskim filmowcem, Jorisem Ivensem oraz niemieckim komisarzem hiszpańskich Brygad Międzynarodowych, Gustavem Reglerem. Niewątpliwie w tym czasie było mu najbliżej do idei radzieckich. Pisarz nie był jednak klasycznym „wierzącym”. Aleksander Orłow, kierujący siatką wywiadowczą NKWD w Hiszpanii, ocenił go w 1938 roku jako „indywidualistę i sportsmena”, oddanego sprawie nie tyle komunizmu, co Republiki.

fot.domena publiczna

Moskwa zwróciła uwagę na Hemingwaya między innymi dzięki jego wsparciu dla walczących w Hiszpanii republikanów.

W ciągu kolejnych trzech lat niewiele się zmieniło. Jeśli weteran hiszpańskiej wojny domowej zgodził się na współpracę z NKWD, to tylko dlatego, że uznał to za sensowny sposób walki z faszyzmem. Tak jego decyzję komentuje Nicholas Reynolds w swojej najnowszej książce „Towarzysz Hemingway”:

Hemingway był rekrutem ideologicznym (..). Nie przypominał jednak innych „prawdziwie wierzących” komunistów – nie dbał o marksizm ani leninizm. Dołączył do zespołu antyfaszystów, żeby być bardziej skutecznym, a przynajmniej w taki sposób myślał o NKWD.

fot.domena publiczna

Hemingway lubił niebezpieczne przygody. Czy to dlatego zgodził się na współpracę z NKWD?

Autor opracowania dodaje, że pisarz traktował, nawiązaną w sposób tajny, współpracę raczej jako partnerstwo. Nie myślał, że zdradza Amerykę; nie zamierzał też bezmyślnie realizować przesyłanych z Moskwy rozkazów. A może spodobała mu się rola szpiega? W końcu także później, w trakcie II wojny światowej, występował w roli specjalnego „wysłannika”, choć tym razem amerykańskich sił zbrojnych…

„Podobno wspiera trockistów”

To, jak rozwinęła się współpraca „Argo” z Sowietami potwierdza domysły Nicholasa Reynoldsa, że dla Amerykanina był to tylko chwilowy sojusz. Do zaplanowanego spotkania w Chinach lub ZSRR ostatecznie z nieznanych powodów nie doszło. Znaczki, które pisarz dostarczył Golosowi, nigdy nie zostały użyte.

W kolejnych latach podejmowano wprawdzie próby odnowienia kontaktu, ale spełzły one na niczym. W 1945 roku został w tym celu wysłany na Kubę do Hemingway’a specjalny „funkcjonariusz” NKWD. Jego starania nie przyniosły jednak żadnych konkretnych rezultatów.

Ostatnie zapiski w radzieckiej teczce pisarza pochodzą z 1950 roku. Na tym etapie komisarze porzucili już chyba nadzieję na uzyskanie od „Argo” jakichkolwiek pomocnych informacji. „Mówi się, że wspiera trockistów, i że w artykułach i pamfletach atakował Związek Radziecki” – uznali. W radzieckiej nowomowie nie można było sformułować większej obelgi.

fot.domena publiczna

Współpraca między Hemingwayem a NKWD nie okazała się szczególnie owocna. W miarę nasilania się zimnej wojny pisarz mógł się jednak bać, że FBi wpadnie na jego ślad.

Przy tak marnych efektach współpracy nic dziwnego, że na ślad „agentury” pisarza nie wpadło FBI, skądinąd od lat sporadycznie zbierające notatki na jego temat. Nie namierzył go też ścigający rodzimych komunistów Komitet ds. Antyamerykańskiej Działalności, powołany przez Izbę Reprezentantów w 1947 roku. Hemingway już do końca życia nie czuł się jednak bezpiecznie. Wpadł wręcz w obsesję, że służby amerykańskie są na jego tropie. Mogło to przyczynić się do pogłębienia choroby psychicznej, w wyniku której odebrał sobie życie w 1961 roku.

„Hemingway nie rozumiał polityki i intryg tak dobrze, jak mu się zdawało, i przez długi czas przeceniał swoją zdolność kontrolowania siebie i innych” – ocenia Nicholas Reynolds w książce „Towarzysz Hemingway”. Być może „przygoda” z sowieckim wywiadem rzeczywiście przerosła amerykańskiego noblistę. Chociaż chyba nie do końca, skoro zdołał się z niej wyplątać praktycznie bez konsekwencji.

Bibliografia:

1. Nicholas Reynolds, Towarzysz Hemingway. Pisarz, żeglarz, żołnierz, szpieg, Bellona 2018.
2. Harvey Klehr, John Earl Haynes, Alexander Vassiliev, Spies. The Rise and Fall of the KGB in America, Yale University Press 2009.
3. Vassiliev Notebooks, Wilson Center Digital Archive.