Najbardziej spektakularne ucieczki z PRL-u

Wyjechać na Zachód – w okresie PRL-u marzyły o tym miliony Polaków. Władze jednak skutecznie utrudniały obywatelom swobodne podróżowanie.

Zdobycie paszportu, opłacenie podróży, zgromadzenie dewiz – nawet tak podstawowe przygotowania stanowiły dla wielu barierę nie do pokonania. Nie każdemu udawało się dotrzeć w upragnione miejsce: do kraju kapitalistycznego. Nie dziwi więc fakt, że nieliczni szczęśliwcy często nie mogli oprzeć się pokusie i rezygnowali z powrotu do Polski.

Po ucieczce z Polski Marek Hłasko nigdy już nie wrócił do kraju. Zdjęcie pochodzi z książki „Zwiać za wszelką cenę. Słynni uciekinierzy i emigranci z PRL” (Bellona 2017). Koloryzacja Rafał Kuzak.

Chętnych do tego, by wyrwać się spod opiekuńczych skrzydeł władzy ludowej, nigdy nie brakowało. Życie na obczyźnie wybrało wielu pisarzy, artystów i sportowców,  a nawet… wysoko postawionych urzędników państwowych. Pozornie należeli oni do grupy uprzywilejowanej. Mogli liczyć na lepsze zarobki i większe mieszkania, niż większość współobywateli. Pozwalano im także od czasu do czasu na wyjazdy zagraniczne… pod pewnymi warunkami.

Już samo zdobycie paszportu w PRL często graniczyło z cudem i było jedynie pierwszym krokiem do przygotowania ucieczki za granicę (zdjęcie pochodzi z książki „Zwiać za wszelką cenę. Słynni uciekinierzy i emigranci z PRL”, Bellona 2017).

Pobłażliwość władzy kończyła się jednak  w momencie ucieczki. Znane osoby, które pozostały za granicą, były radykalnie potępiane przez prasę. Nielegalnego emigranta traktowano jak zdrajcę. Często rozpuszczano na jego temat plotki i oszczerstwa.

Jak daleko można uciec przed wojskiem?

Jednym z tych, którzy wybrali życie na emigracji, był Marek Hłasko, enfant terrible współczesnej literatury polskiej. Uciekał on przede wszystkim przed wojskiem. Gdyby nie perspektywa dwóch lat w kamaszach, być może nigdy nie zdecydowałby się na opuszczenie kraju. W Polsce Ludowej powodziło mu się bowiem całkiem nieźle.

W wieku 24 lat, po tym, jak zadebiutował zbiorem opowiadań „Pierwszy krok w chmurach”, miał już grono wiernych czytelników i cieszył się uznaniem starszych, bardziej wpływowych literatów. Dowodem uznania dla jego twórczości była prestiżowa Nagroda Wydawców, którą otrzymał w 1958 roku. Czekał też na sfilmowanie swojego opowiadania i pisał na zamówienie do tygodnika „Po prostu”. Mówiono o nim, że jest pupilkiem Jarosława Iwaszkiewicza.

Obowiązek służby wojskowej oznaczał dla Hłaski, podobnie jak dla wielu młodych na całym świecie, koniec wolności. I przymusowe oddalenie od warszawskich ulic, podrzędnych knajp i robotniczych dzielnic. A przecież właśnie w tym otoczeniu młody pisarz zbierał literackie żniwo. To tam znajdował materiał do opisania, jak „robotnicza twarz miasta zmienia się w pijacką mordę”.

Decyzja o ucieczce zapadła ostatecznie, gdy autorowi „Ósmego dnia tygodnia”  wyznaczono termin powołania do wojska i cofnięto przyznane mu wcześniej stypendium we Francji. Jak wyglądał wyjazd na emigrację legendarnego pisarza? Jego przygody opisuje w książce „Zwiać za wszelką cenę. Słynni uciekinierzy i emigranci z PRL” Jarosław Molenda.

21 lutego 1958 roku Hłasko wsiadł do samolotu odlatującego do Paryża. Tymczasową wizę wystawił mu francuski konsul. Pieniądze na podróż pisarz pożyczył od amerykańskiego korespondenta New York Times’a w Warszawie. Paszport – rzecz w PRL-u bezcenną – na szczęście miał w kieszeni. Moment, który zaważył na całym jego życiu, młody literat opisał później w autobiograficznej powieści „Piękni dwudziestoletni”:

Miałem przy sobie osiem dolarów; miałem dwadzieścia cztery lata; byłem autorem wydanego tomu opowiadań oraz dwóch książek, których wydać mi nie chciano. Byłem także laureatem Nagrody Wydawców, którą otrzymałem na kilka tygodni przed wyjazdem z Warszawy. I jeszcze jedno: zostałem uznany za człowieka skończonego i stwierdzone zostało ponad wszelką wątpliwość, że niczego już nigdy nie napiszę.

Jednym ze sławnych Polaków, którzy postanowili uciec z PRL, był pisarz Marek Hłasko, na zdjęciu z Krzysztofem Komedą (zdjęcie pochodzi z książki „Zwiać za wszelką cenę. Słynni uciekinierzy i emigranci z PRL”, Bellona 2017).

Początki emigracyjne zbuntowanego „cudownego dziecka” socjalistycznej literatury były o wiele łatwiejsze niż anonimowego przybysza z komunistycznego kraju. Znany pisarz mógł liczyć na wsparcie wpływowego redaktora i wydawcy Jerzego Giedroycia. Udzielał wywiadów, jego prozę tłumaczono na kilka języków. Mimo tych ułatwień, poza Polską nie mógł znaleźć ani swojego miejsca do życia, ani dobrego materiału do opisania.

Hłasko coraz więcej pił i coraz gorzej pisał. Bezskutecznie starał się o powrót do kraju. Droga była jednak zamknięta: nigdy już nie wrócił do Polski. Tułał się po świecie, pomieszkując w Kalifornii, Izraelu, Szwajcarii i RFN. Pewnej krótkiej czerwcowej nocy 1969 roku, gdy akurat przebywał w Wiesbaden, wypił być może więcej niż zwykle i połknął leki nasenne. Nad ranem znaleziono go martwego. Miał wtedy 35 lat. W Polsce rozpuszczono plotki, że popełnił samobójstwo.

Dobrze skomponowana ucieczka

Lepiej, niż Hłasko, do życia na emigracji przystosował się Andrzej Panufnik. Wybitny kompozytor w momencie wyjazdu z kraju był o wiele starszy od pisarza. Miał 40 lat.

Dość ciągłej kontroli ze strony aparatu władzy miał między innymi kompozytor Andrzej Panufnik (zdjęcie pochodzi z książki „Zwiać za wszelką cenę. Słynni uciekinierzy i emigranci z PRL”, Bellona 2017).

Wydawało się, że jego życie w Polsce Ludowej jest wyjątkowo udane. Przynajmniej na tyle, na ile było to możliwe w warunkach realnego socjalizmu. Muzyk zdobył wiele nagród, w tym najwyższe odznaczenie państwowe, czyli Sztandar Pracy I klasy. Był dyrektorem Filharmonii Warszawskiej i wiceprzewodniczącym Międzynarodowej Rady Muzycznej UNESCO. Mógł podróżować po całym świecie, a polskie władze traktowały go jak ambasadora polskiej kultury.

Panufnik czuł się jednak kontrolowany. Nie zależało mu na zagranicznych delegacjach, często go do nich wręcz zmuszano. Na dodatek podczas jego pobytu w Chinach zmarła tragicznie kilkumiesięczna córeczka kompozytora. Dodatkowo go to załamało. I wreszcie, w 1954 roku, postanowił upuścić Polskę na zawsze.

Jego żona już przebywała w Anglii. On sam, korzystając z pomocy przyjaciół, zorganizował sobie wyjazd do Zurychu na nagrania polskiej muzyki. By nie budzić podejrzeń, oficjalne zaproszenie zostało wysłane do Biura Współpracy Kulturalnej z Zagranicą. Panufnik udawał zaskoczonego propozycją i początkowo nawet odmówił zachęcającemu go do wyjazdu dyrektorowi Biura. Zgodził się, pozornie bez entuzjazmu, dopiero po licznych namowach.

Panufnik zdecydował się na życie w Wielkiej Brytanii (zdjęcie pochodzi z książki „Zwiać za wszelką cenę. Słynni uciekinierzy i emigranci z PRL”, Bellona 2017).

Opuszczając warszawskie mieszkanie, muzyk wiedział, że nigdy już nie wróci do domu. Powodowany ostrożnością, zabrał ze sobą tylko jedną, niewielką walizkę. Wrzucił do niej partytury, batutę i trochę ubrań. 

Gdy dotarł do Szwajcarii, musiał jeszcze uwolnić się od nachalnego towarzystwa urzędników polskiej placówki dyplomatycznej. Nie chciał trafić do biura poselstwa, które zgodnie z prawem międzynarodowym jest traktowane jako terytorium kraju, który reprezentuje. Tymczasem dyplomaci polscy z Berlina zaczęli się niepokoić. Kompozytor nie wykupił biletu powrotnego do kraju.

Panufnik postanowił jak najszybciej opuścić hotel, w którym się zatrzymał i przenieść się do innego. Jak relacjonuje Molenda w książce „Zwiać za wszelką cenę. Słynni uciekinierzy i emigranci z PRL”, to, co nastąpiło później, przypominało sceny z filmu akcji. Muzyk uciekał taksówką przez miasto. Tuż za nim podążali komunistyczni agenci.

W Polsce władze na wiele lat zakazały grania utworów Panufnika. Został jednak doceniony za granicą – królowa Elżbieta II przyznała mu nawet tytuł szlachecki (źródło: domena publiczna).

Polscy urzędnicy zgubili w końcu trop kompozytora. Wysłali do Warszawy wiadomość o jego zaginięciu. Panufnik natomiast ze Szwajcarii pojechał do Anglii. Tam wystąpił o azyl i spędził resztę swojego życia. Gdy rozpadło się jego pierwsze małżeństwo, ożenił się ponownie i założył nową rodzinę. A jak na jego ucieczkę zareagowały polskie władze? Kompozytora oskarżono, że ukradł pieniądze, które otrzymał na pobyt w Szwajcarii. I zabroniono też na wiele lat grania jego utworów.

Z bezpieki do Wolnej Europy

Ucieczki znanych artystów były dla władz PRL-u niewygodne. Prawdziwie zagrożone poczuły się one jednak dopiero po niespodziewanym zniknięciu wysokiego urzędnika państwowego. Józef Światło, wicedyrektor Departamentu X Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, był uciekinierem szczególnie „niebezpiecznym”. Głównie ze względu na informacje, które mógł przekazać agentom obcego wywiadu. Jak podkreśla Jakub Molenda w książce „Zwiać za wszelką cenę. Słynni uciekinierzy i emigranci z PRL”:

Wiedział [on] o detalach śledztwa i dochodzeń, metodach montowania procesów pokazowych i sądów kapturowych, w żargonie UB zwanych sądami… kiblowymi.

Józef Światło, wicedyrektor Departamentu X Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, był uciekinierem szczególnie „niebezpiecznym” (zdjęcie pochodzi z książki „Zwiać za wszelką cenę. Słynni uciekinierzy i emigranci z PRL”, Bellona 2017).

Komunistyczny dygnitarz zakończył swoją karierę w peerelowskim systemie w grudniu 1953 roku. Wykorzystał oficjalną wizytę w Berlinie, by przejść ze wschodniej części miasta do zachodniej. Miasto nie było jeszcze wówczas podzielone murem, Światło bez większych trudności trafił więc do strefy amerykańskiej. Tam ujawnił, kim jest.

Wkrótce szef CIA wystosował oficjalny komunikat o ucieczce Światły. W Polsce media milczały, ale wśród elit władzy wybuchła panika. Początkowo spekulowano, że może Światło został porwany. Oskarżano go też o bycie amerykańskim agentem. Jedno było pewne – jako wysoki urzędnik bezpieki widział i wiedział bardzo dużo. A wiedza ta mogła zaszkodzić wielu polskim komunistom.

Józef Światło nie tylko uciekł przed reżimem, ale też mógł zaświadczyć za granicą, jak wygląda działanie władzy w PRL (zdjęcie pochodzi z książki „Zwiać za wszelką cenę. Słynni uciekinierzy i emigranci z PRL”, Bellona 2017).

Prawdziwa bomba wybuchła jednak dopiero 28 września 1954 roku. Tego dnia na antenie Radia Wolna Europa, wyemitowano program ze Światłą. Były wicedyrektor Ministerstwa Bezpieczeństwa zaczął ujawniać tajniki funkcjonowania reżimu w Polsce. Okazało się, że audycja będzie nadawana cykliczne.

Treść nagrań zszokowała polskie społeczeństwo i przeraziła władzę. Dokładna relacja każdego programu trafiała na ręce Bieruta. A jak potoczyły się losy Światły? Na emigracji zyskał nową tożsamość i wygląd. Zamieszkał w Stanach Zjednoczonych, gdzie zmarł w 1994 roku.

Wygrać wolność

Lepszego życia poza peerelowskim reżimem poszukiwali także utalentowani sportowcy. Wielką stratą dla Polski była na przykład ucieczka Tadeusza Teodorowicza. Ten słynny żużlowiec reprezentował kluby Gwardia Gdynia i (później) Spójnia Wrocław. Zdobywał medale w drużynowych i indywidualnych mistrzostwach Polski.

Teodorowicz miał pozwolenie na start w wyścigach zagranicznych. Dzięki wyjazdom zarabiał bardzo dobre pieniądze i jednocześnie nawiązywał cenne kontakty. Przebywając w Anglii miał też okazję się przekonać, jakie możliwości stwarza ten kraj. Chodziło nie tylko o życie na lepszym poziomie i wyższe zarobki, ale także o warunki korzystniejsze do rozwoju talentu sportowego.

Utalentowany żużlowiec Tadeusz Teodorowicz miał okazję przekonać się, że życie za granicą jest znacznie lepsze, gdy brał udział w zawodach poza krajem (zdjęcie pochodzi z książki „Zwiać za wszelką cenę. Słynni uciekinierzy i emigranci z PRL”, Bellona 2017).

Po podjęciu decyzji o ucieczce z kraju żużlowiec musiał tylko poczekać na odpowiednią okazję. Nadarzyła się ona w sierpniu 1958 roku, gdy wyjechał ze swoim klubem na zawody do Holandii. Odłączenie się od grupy nie było łatwe. Żużlowcy byli bardzo dobrze pilnowani przez „opiekuna” z Polski, który był w rzeczywistości agentem UB. Teodorowiczowi udało się jednak umknąć kolegom w trakcie wyjścia do kina na film „Most na rzece Kwai”.

Sportowiec po prostu wyszedł z seansu i udał się do pobliskiego komisariatu, gdzie poprosił o azyl. Następnie przeniósł się do Anglii. Osiadł w miasteczku Swindon pod Londynem i trafił do lokalnego klubu żużlowego. Jego kariera na emigracji trwała niestety zaledwie kilka lat. We wrześniu 1964 roku Teodorowicz został ranny w wypadku podczas wyścigu. Zmarł kilka miesięcy później.

Emigracja na medal

Na ucieczkę z kraju w schyłkowym okresie PRL-u zdecydował się też legendarny polski atleta, Władysław Kozakiewicz. Ten pochodzący z Gdyni zawodnik przeszedł do historii nie tylko ze względu na swoje osiągnięcia sportowe. Pamięta się go także (a może przede wszystkim) z powodu słynnego gestu skierowanego w stronę kibiców radzieckich. Próbowali oni za wszelką cenę utrudnić start Polakom na olimpiadzie w Moskwie w 1980 roku. Jak pisze Jacek Molenda:

Gdy skakali Polacy, kibice tupali, gwizdali, darli się wniebogłosy, rzucali różnymi przedmiotami, robili wszystko, by ich zdekoncentrować.

W pewnym momencie sfrustrowany polski tyczkarz pokazał im zaciśniętą pięść. Wywołało to w bloku socjalistycznym prawdziwy skandal. W sprawie Kozakiewicza interweniował u Gierka ambasador radziecki. Domagał się przykładnego ukarania sportowca. Polakowi groziła utrata medalu i dożywotnia dyskwalifikacja. Rekord świata, który pobił w Moskwie, miał zostać unieważniony.

Kozakiewicz nie bał się pokazać swego słynnego gestu, ani zawalczyć o lepsze życie, uciekając z kraju (zdjęcie pochodzi z książki „Zwiać za wszelką cenę. Słynni uciekinierzy i emigranci z PRL”, Bellona 2017).

Sytuację udało się na szczęście jakoś załagodzić. Olimpijski medalista tłumaczył w wywiadach, że pokazał wała… tyczce, a nie kibicom. Dzięki temu jego kariera nie skończyła się przedwcześnie. Mimo tego, i tak nie mógł wziąć udziału w kolejnych igrzyskach, które miały odbyć się w 1984 roku w Los Angeles. Była to decyzja polityczna. Nie pojechał na nie żaden sportowiec z krajów socjalistycznych.

Kolejnym ciosem dla Kozakiewicza były wymagania Polskiego Związku Lekkiej Atletyki. Tyczkarzowi postawiono warunek, że będzie mógł brać udział w meetingach… pod warunkiem, że skoczy na wysokość 5,60 metra. Dla 32-letniego sportowca, który właśnie przebył operację, było to duże wyzwanie. Doszedł więc do wniosku, że jedynym sposobem na uratowanie kariery jest wyjazd z Polski.

W 1985 roku tyczkarz wsiadł wraz z żoną i małymi dziećmi na prom do Szwecji. Stamtąd dotarli do RFN. W Niemczech Kozakiewicz jeszcze przez kilka lat święcił triumfy sportowe. Udało mu się nawet poprawić wynik RFN w skoku o tyczce do poziomu 5,70 m. W tym samym czasie w Polsce rozpuszczano oszczerstwa, że olimpijczyk-skandalista uciekł… z powodu niezapłaconych podatków.

Bibliografia:

1. Zbigniew Błażyński, Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki 1940-1955, Wydawnictwo LTW 2012.
2. Andrzej Czyżewski, Piękny dwudziestoletni. Biografia Marka Hłaski, Prószyński i S-ka 2012.
3. Filip Lech, (A)symetrie XX wieku – kim był Panufnik?, Culture.pl 14.02.2014.
4. Jarosław Molenda, Zwiać za wszelką cenę. Słynni uciekinierzy i emigranci z PRL, Bellona 2017.