Stawka większa niż życie. Ile kosztowało przetrwanie wojny?

Teoretycznie osoby narodowości żydowskiej miały szansę przeżyć poza murami getta i wielu faktycznie się to udało. Polaków pomagających im, udostępniających mieszkania czy piwnice, dostarczających pożywienie, często zupełnie bezinteresownie, bynajmniej nie brakowało.

Rzecz w tym, że nawet oni nie byli w stanie obronić zarówno ukrywających się, jak i samych siebie przed szmalcownikami – istną plagą okupacyjnej Warszawy. Za prawo do życia trzeba było tu słono płacić.

Zabrali pieniądze, buty, płaszcz

Dość typową sytuację opisywała w swoich wspomnieniach Władka Meed:

Pani Brzeska, przyjazna, prawa i pełna współczucia Polka, mieszkająca na ulicy Topiel 8 dała schronienie pięciorgu Żydom. Najpierw zamieszkali u niej matka z synem, byłym policjantem. Oboje mieli typowe żydowskie rysy i musieli się przez cały czas ukrywać.

Chociaż Polskie Państwo Podziemne traktowało szmalcownictwo jako kolaborację z wrogiem, wiele osób kusiła perspektywa łatwego zysku. Na zdjęciu ulotka Żegoty potępiająca szantażowanie Żydów (źródło: domena publiczna).

Pewnego dnia zjawili się szmalcownicy. Byli najwyraźniej dobrze poinformowani, bo skierowali się od razu do pokoju, gdzie przebywała starsza kobieta z synem. Napastnicy zabrali pieniądze i biżuterię, a następnie zapewnili wystraszoną gospodynię, że więcej już nie będą jej nachodzić i że Żydzi mogą się ukrywać.

Wykazany na odchodne humanitaryzm przegrał ostatecznie z perspektywą łatwego zarobku. Szmalcownicy wrócili na ulicę Topiel po kilku tygodniach i zrabowali tym razem dosłownie wszystko. Matka, uznawszy, że w tej sytuacji jest dla syna wyłącznie ciężarem, popełniła samobójstwo.

Złapawszy Żyda natychmiast żądali od niego pieniędzy, a jeśli nie miał ich dość, obdzierali ofiarę z płaszcza, butów, wszystkiego, co tylko przedstawiało jakąś wartość. Szmalcowników można było spotkać wszędzie. Grasowali w dzielnicach mieszkaniowych, prześladowali ludzi na ulicach i w fabrykach – uzupełniała swoje wspomnienia Meed.

Nie przesadzała. Gunnar S. Paulsson luźno wyliczył, że tylko w ciągu dwóch lat doszło zapewne do około 50-100 tysięcy aktów szantażu, co daje 2-4 tysiące miesięcznie. Olbrzymi rozstrzał w tych danych wynika właśnie z faktu, iż napady były tak powszechne, że nikt ich już nie liczył.

Pieniądze albo życie!

Do kiedy Żydzi mogli jeszcze poruszać się swobodnie po ulicach, zdarzało się, że napadnięci sami zgłaszali się ze skargą na policję. Zachował się na przykład raport niejakiego Jakuba Adamczyka, policjanta z IX komisariatu PP. Zanotował on pod datą 31 marca 1940 roku:

Będąc w służbie na ulicy Marszałkowskiej, na posterunku I o godz. 9.30 zwrócił się do mnie Żydek Stryk Wolf, (…) i oświadczył mi, że ów osobnik, którego wskazał palcem, zatrzymał wymienionego na ulicy Marszałkowskiej i po zatrzymaniu zmusił go pod groźbą zastrzelenia do udania się z nim do najbliższej bramy.

Nieukrywających się Żydów próbowano szantażować wyimaginowanymi oskarżeniami. Na zdjęciu: żydowski szewc przy pracy w 1941 roku (źródło: Bundesarchiv, lic.: CC BY-SA 3.0 de).

Po wejściu do omawianej bramy osobnik odwrócił go twarzą do ściany i po niemiecku oświadczył mu, że jest na usługach Gestapo i dobrze wie, że Żydek Stryk handluje dolarami i zmuszony jest odprowadzić go do miejscowego Gestapo. Żydek Stryk odpowiedział mu na to, że dolarami nie handluje i może się nie obawiać. Po tej odpowiedzi osobnik zażądał od Stryka 1000 zł, w przeciwnym razie doprowadzi do Gestapo lub też na miejscu Stryka zastrzeli. 

Jak na wiosnę 1940 roku, tysiąc złotych było mocno zawyżoną kwotą. W tym okresie udawało się jeszcze wykupić za kilkaset złotych. Do tysiąca opłata dla szmalcownika wzrosła mniej więcej rok później, choć czasem był to tysiąc rozumiany dość przewrotnie.– Jeśli chcesz, żebyśmy cię puścili zgoda, ale za 3000, po tysiączku na łebka. Wtedy puścimy cie wolno – wspominała jedną ze swoich okupacyjnych przygód Meed.

Po tak zwanej „wielkiej wywózce z getta” nawet pięć czy sześć tysięcy nie wydawało się sumą wygórowaną. Tuż przed wybuchem powstania warszawskiego standardowa opłata ustabilizowała się na poziomie około dwóch i pół tysiąca złotych.

Ceny żywności w okupowanej Warszawie wzrastały skokowo. Skąd brać pieniądze na jedzenie i na ciągłe łapówki? (źródło: Bundesarchiv, lic.: CC BY-SA 3.0 de).

Na łapówkę, na chleb…

Co oznaczało to w praktyce? Bardzo trudno stwierdzić, jaka była wartość nabywcza tych wymuszonych łapówek, bo ceny towarów rosły w tempie najzupełniej absurdalnym. Dla przykładu, kilogram mięsa wołowego w lipcu 1941 kosztował 8,92 złotych, a w lipcu 1943 już dziesięciokrotność tej ceny – 82,89 złote. A była to tendencja stała dla wszystkich produktów spożywczych.

Mowa tu rzecz jasna o cenach czarnorynkowych, ale w przypadku Żydów (Polaków zresztą także) o żadnych innych nie można mówić. Oficjalny, kartkowy przydział żywności przeznaczał dla nich zaledwie 184 kalorie, podczas gdy Polacy otrzymywali 669, Niemcy zaś 2613. By nie umrzeć z głodu, potrzebne były zatem niemałe kwoty i dużo sprytu.

Wykupując swoje życie u szmalcowników, Żydzi nierzadko pozbawiali się środków do podtrzymania wegetacji. Trudno jednak powiedzieć, by mieli w tej kwestii jakiś wybór. Wizja natychmiastowej denuncjacji czy nawet rozstrzelania była w danej sytuacji bardziej realnym zagrożeniem, niż widmo śmierci głodowej.

Jeden zaszantażowany Żyd – pieniądze na cały miesiąc

Szmalcownik z kolei był, jak na warunki okupacji, nieźle ustawiony. Wymuszając tysiąc złotych, odbierał równowartość wszystkich opłat (czynsz, prąd, podatki… etc.) przeciętnego warszawiaka za pół roku. Dla porównania, 1500 złotych miesięcznie zarabiali wówczas absolutni krezusi konspiracji akowskiej – elitarne oddziały dywersji. Nieco mniej, 1200-1400, ówcześni królowie życia – szmuglerzy i przemytnicy żywności.

Przeciętny urzędnik zarabiał wówczas 250-270 zł, a robotnik 1,16 za godzinę, czyli jakieś 232 złote miesięcznie. A mowa tu tylko o mężczyznach – kobiety i młodociani dostawali wielokrotnie mniej. Wychodzi więc na to, że jeden zaszantażowany w 1941 roku Żyd, dostarczał szmalcownikowi przeciętną czteromiesięczną pensję robotnika.

Przeciętne wynagrodzenie robotnika w okupowanej Warszawie nie wystarczało na podstawowe potrzeby. Szmalcownik żył na zupełnie innym poziomie (źródło: domena publiczna).

Gangsterzy, menele i zwykłe kanalie

Ukrywający się poza gettem Żyd miał niewielkie szanse na uniknięcie kontaktu ze szmalcownikiem. Proceder ten miał wiele postaci. Istniały wyspecjalizowane gangi, ale nie brakło też pojedynczych szantażystów, zadowalających się drobniejszymi kwotami. Trafiali się też szmalcownicy „okazjonalni”, którzy traktowali to jako łatwą okazję do zaspokojenia bieżących potrzeb.

O tych ostatnich opowiadał Mojżesz Chonczyński. Został zatrzymany wraz z bratem na ulicy Koszykowej przez przypadkowego przechodnia, który oskarżył ich o posiadanie antyniemieckich ulotek i zagroził odprowadzeniem na Gestapo. Zapytał się, ile mamy przy sobie pieniędzy, bo on potrzebuje w tej chwili 200 złotych – zanotował Chonczyński.

Wobec bezwzględnej chciwości szmalcowników Żydzi byli całkowicie bezradni… (źródło: domena publiczna).

Bywało wreszcie i tak, że Żydzi musieli płacić łapówki osobom nie będącym w zasadzie szmalcownikami, a po prostu kanaliami wykorzystującymi swoje stanowisko. Kimś takim był na przykład policjant pełniący służbę przy murze warszawskiego getta, o którym pisała Anna Mróz:

Przez dziurę w murze przechodziły małe dzieci, bo tylko takie mogły się zmieścić w otworze muru, który dzielił Warszawę na getto z jednej strony i tak zwaną stronę aryjską z drugiej strony. Żandarma tego, który miał przedziwnie żydowski długi nos i którego można było przekupić, nazywaliśmy Josef Hacadyk, co po hebrajsku znaczy „prawie święty”.

Nie mógł on zasiąść do śniadania, jeśli nie zastrzelił kilku „karaluchów” jak nazywał dzieci z powodu ich czarnych włosów. Gdy ciała stygły, wtedy z apetytem zjadał śniadanie, a rodziny w getcie nadaremnie czekały na swoich jedynych żywicieli.

Żydzi musieli płacić nie tylko „profesjonalnym” szmalcownikom, ale i kanaliom pokroju Josefa Hacadyka, który strzelał to przechodzących przez dziurę w murze getta dzieci (czy też, jak on je nazywał, „karaluchów”) (źródło: domena publiczna).

Nawet największa szumowina ma jakąś zaletę. Hacadyk miał jedną – był tani. Anna Mróz wraz z mężem zapłacili mu jedynie dwadzieścia złotych za przymknięcie oczu, kiedy nielegalnie dołączą do dwudziestoosobowej ekipy Żydów opuszczających getto do pracy po aryjskiej stronie. Z drugiej strony, niską cenę być może rekompensował sobie ilością łapówek, bo okazji do ich brania z pewnością mu nie brakowało.

Bajońskie sumy

Cena życia była różna w zależności od statusu ofiary. A majętni Żydzi nie byli w Warszawie anonimowi. Wyspecjalizowane gangi, mające w mieście opłacanych informatorów, dokładnie wiedziały, gdzie leży największa gotówka.

Łucja Szpiro pisała, że okupiła się dwoma futrami o łącznej wartości 1500 zł. Od Krystyny Siewierskiej zażądano 200 tysięcy, a po długich targach napastnicy zadowolili się 80 tysiącami. Z kolei od Adolfa Bermana – sekretarza Żegoty, po wojnie zaś deputowanego do Knesetu – domagano się 500 tysięcy, którą to stawkę udało mu się zbić do 200 tysięcy.

Były to jednak wyjątki. Zasadnicze stawki wahały się od tysiąca do kilku tysięcy złotych, bądź ich równowartości w towarze. Dla pozbawionych możliwości zarobkowania Żydów nawet takie kwoty oznaczały praktycznie śmierć – jeśli nie udało im się trafić na pomocną dłoń.

Najgorsza była jednak nie tyle wysokość łapówek płaconych szmalcownikom, co powszechność samego procederu. Żydowski historyk Emanuel Ringelblum, twórca archiwum getta warszawskiego, sam zamordowany w 1944 roku pisał na bieżąco w swoich „Stosunkach polsko-żydowskich w czasie II wojny światowej”:

Szantażyści i szmalcownicy są wieczną zmorą Żydów po aryjskiej stronie. Nie ma dosłownie Żyda na powierzchni, czy pod powierzchnią, który by nie miał z nimi do czynienia raz, albo kilka razy i nie musiał się od nich wykupywać większą lub mniejszą sumą pieniędzy.

Bibliografia:

1. Berg Mary, Dziennik z getta warszawskiego, Warszawa 1983.
2. Grabowski Jan, Ja tego Żyda znam. Szantażowanie Żydów w Warszawie 1939-1943, Warszawa 2004.
3. Meed Władka, Po obu stronach muru, Warszawa 2003.
4. Meroz Anna, W murach i poza murami getta warszawskiego, Warszawa 1988.
5. Paulsson S. Gunnar, Utajone miasto. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy 1940-1945, Kraków 2007.
6. Ringelblum Emanuel, Stosunki polsko-żydowskie w czasie II wojny światowej, Warszawa 1988.
7. Szarota Tomasz, Okupowanej Warszawy dzień powszedni, Warszawa  2010.
8. Temkin-Bermanowa Barbara, Dziennik z podziemia, Warszawa 2010.