„Myśmy miały miesiączki, to była makabra”. Jak Polki dbały o higienę podczas wojny?

Wspomnienia tych, którzy przetrwali II wojnę, jeśli nie dotyczą działań stricte militarnych, śmierci, kalectwa, zsyłek i rozłąki z bliskimi, krążą wokół tematów aprowizacyjnych i mieszkaniowych. Gdzie spali, w co byli ubrani, jak chronili się przed chłodem, co jedli, jak zdobywali prowiant…

A gdzie się myli? Często odpowiedź jest wymijająca i sprowadza się do konstatacji: „z tym było ciężko”.

Czym różniła się nasza sytuacja od sytuacji mężczyzn? – zastanawia się sanitariuszka „Sławka” w książce Anny Herbich „Dziewczyny z powstania”. Oczywiście, największą naszą bolączką była higiena osobista. A właściwie jej brak.

Długie włosy pełne wszy

Odbywało się to zawsze w ten sam sposób: dziewczęta przed pójściem do bunkra gwałtownie szukały zawodowych fryzjerek, których w obozie było kilka, i kazały się ładnie uczesać. Potem szły… – pisała Karolina Lanckorońska o Polkach przygotowujących się do egzekucji w obozie Ravensbrück.

Więźniarki Ravensbrück. Polki osadzone w obozie przed własną egzekucją prosiły koleżanki o uczesanie i upięcie włosów (źródło: Bundesarchiv, lic.: CC BY-SA 3.0 de).

Dla wielu kobiet schludny wygląd był ostatnim reliktem normalności, który podtrzymywał ich morale w trudnych wojennych czasach. Nie brakowało pań noszących długie włosy. Ich pielęgnacja była prawdziwym wyzwaniem. Warszawska sanitariuszka Teresa Polak (wówczas Śliwińska) wspomina: Mój warkocz był sztywny od brudu, od kurzu, ale włosy przy skórze, jak mi mama umyła pierwszy raz, to szmata (nie mieliśmy ręczników) chodziła, tak byłam zawszona.

Wszy były powszechnym problemem. Krystyna Zwolińska-Malicka opowiada: Wszy miała każda z nas. Siedziałyśmy sobie tak wieczorami jak już się skończyły naloty i czesałyśmy włosy i spadały takie „gruszeczki”. 

A jednak kobiety były bardzo zdeterminowane, by w każdych warunkach zachować przynajmniej pozory higieny. Krystyna Królikiewicz-Harasimowicz wspomina swój pobyt w obozie przejściowym Durchgangslager: Mogłam sobie dwa czy trzy razy umyć głowę w proszku, włosy mi potem wypadały, bo to był środek bardziej do mycia naczyń, nie do mycia głowy.

Babskie kłopoty

Bandaże, opatrunki, czyste szmatki czy wata były towarami deficytowymi, zdobywanymi często ogromnym kosztem, przeznaczonymi dla chorych i rannych. Jak radziły sobie zatem kobiety w „trudnych dniach”?

Dla wielu z nich problem rozwiązał się samoistnie – stres i niedożywienie powodowały zatrzymanie miesiączki. Danuta Stefanowicz, sanitariuszka i łączniczka Szarych Szeregów, wspomina: W obozie kobiety potrzebują sanitariatów, z takich czy innych powodów. Powiem pani, że większość z nich nie potrzebowała, zatrzymało się wszystko. Tak, że to niesamowite, ale tak miało miejsce.

Ale dla innych okres wiązał się z dużymi trudnościami. To [było] straszne, bo żeby się umyć przyzwoicie i w ogóle sobie z tymi babskimi kłopotami [poradzić] […] trzeba było szukać łazienki, w której jeszcze była woda. Tak że to nie było łatwe. O tym się myślało, nawet więcej się o tym myślało niż o jedzeniu – opowiada Genowefa Flak.

U wielu kobiet stres i niedożywienie spowodowały zatrzymanie miesiączki. Inne musiały jakoś sobie radzić… Na zdjęciu: patrol sanitarny Wojskowej Służby Kobiet AK (źródło: domena publiczna).

Te z pań, które przebywały na wolności, miały większe pole manewru. Gorzej było z osadzonymi w więzieniach i obozach. Hanna Kumuniecka-Hełmińska wspomina:

A papier to, z czym przysyłano paczki, to się skrzętnie papier zbierało, żeby właśnie w celach higienicznych móc użyć. Przecież kobiety wiadomo, ta starsza pani to już nie miała miesiączki, ale myśmy miały miesiączki, to była makabra. Myło się w zimnej wodzie z lodem niejednokrotnie, dwa razy dziennie […].

Z myciem było różnie…

Kwestia higieny osobistej kobiet w okupowanej Polsce różniła się oczywiście w zależności od miejsca, a także wcześniejszych przyzwyczajeń i pozycji społecznej. Trzeba pamiętać, że również przed wojną codzienne mycie nie należało do stałych punktów dnia wszystkich naszych rodaczek.

Ale z nadejściem wojny sytuacja pogorszyła się znacząco, zwłaszcza w miastach. Jak wspomina łączniczka Zofia Łazor, w czasie powstania warszawskiego kwestie higieny z konieczności zeszły na dalszy plan. […] nie myliśmy się – opowiada. Dopóki jeszcze była w Parku Krasińskich fontanna, to tam się trochę myliśmy, wieczorem dziewczyny, rano chłopcy. Po przyjściu na Stare Miasto raz się kąpałam.

W czasie Powstania Warszawskiego ludzie myli się między innymi w publicznych fontannach. Na zdjęciu: Ogród Saski (autor: Marcin Białek, lic.: GFDL).

Woda na wagę złota

Problemy z higieną zaczęły się w Warszawie na długo przed powstaniem. Zofia Nałkowska pisała w swoich dziennikach zimą 1940 roku: Myć i kąpać można się tylko w nocy, gdyż we dnie ciśnienie gazu jest zbyt słabe, woda z kranów cieknie zimna. Dwa lata później, również zimą, pisarka stwierdzała już dobitnie:

Wszelkie ambicje higieniczne są złudzeniem. Kąpać nie można się już nawet w nocy, gaz ledwie migoce, zimna woda leci z gorącego kranu. […] Obnażenie każdego kawałka skóry jest zwycięstwem nad sobą, jest bohaterstwem. Żyje się w ciągłych dreszczach.

Ale w czasie Powstania Warszawskiego już sam dostęp do wody był luksusem. Cecylia Górska, sanitariuszka z batalionu „Iwo-Ostoja”, wspomina:

[…] przynajmniej ostatnie dwa tygodnie to już nie mieliśmy wody, więc to było pół litra wody na osobę na dzień, a trzeba było się myć, pić i przygotować coś do jedzenia. Myłyśmy się chyba co drugi czy co trzeci dzień i zlewałyśmy wodę i potem jedna po drugiej się myła.

Wspólne korzystanie z drogocennej wody pamiętają też cywile. Ulryka Korczyńska opowiada:

Byłam ja, była moja mama, była mojego ojca ciotka, mojej mamy siostra, to już cztery kobiety. […] Najpierw była myta twarz, potem była myta dolna część ciała, potem była wycierana podłoga – tą jedną wodą – a potem była używana jeszcze do ubikacji. Jak się stanęło na podwórku, na ziemi, to nogi były czarne od pcheł […].

Przed wybuchem powstania polskie władze wezwały do robienia zapasów, stąd jeszcze przez pewien czas pełne wanny i rozmaite zbiorniki służyły mieszkańcom. Później pozostawała woda nagromadzona w piwnicach oraz pompy i studnie na podwórzach.

Kobietom, jak pisarka Zofia Nałkowska, przyzwyczajonym do pewnego poziomu życia, wymuszona zmiana nawyków higienicznych dawała się mocno we znaki (źródło: domena publiczna).

Ale zdobycie wody wiązało się ze śmiertelnym niebezpieczeństwem. Ogonki warszawiaków z wiadrami i kubłami były doskonałym celem dla hitlerowców.

Tu gdzie jest ulica Suzina, kiedyś było kino „Tęcza”, tam była jakaś studnia, ustawiały się kolejki, ale to takie kolejki, które stały dzień i noc po wodę. Niestety Niemcy bardzo szybko się zorientowali, zaczęli strzelać do tych ludzi. Sporo osób z naszego podwórka zginęło – relacjonuje inna z uczestniczek powstania, Iwona Bernadzka.

Piasek zamiast mydła

Realia okupowanej Warszawy dobrze oddaje przepełnione czarnym humorem „obwieszczenie” wydane rzekomo przez generalnego gubernatora, które jesienią 1943 roku rozlepiano na ulicach stolicy. Znalazły się w nim między innymi zapisy:

[…] ludność polska nie ma prawa ubierać się po europejsku. Resztki pozostałego odzienia będą użyte do produkcji wojennej. Polacy muszą ubierać się według mody środkowoafrykańskiej Murzynów. […] Ludności polskiej zabrania się […] Myć mydłem, które zastąpione będzie przydziałem 50 gramów piasku na osobę miesięcznie.

Jesienią 1943 roku na murach stolicy pojawiły się rzekome „Rozporządzenia o statusie prawnym Polaków”. Naprawdę była to akcja państwa podziemnego ośmieszająca ustawodawstwo okupanta (źródło: domena publiczna).

Choć była to tylko satyra, mająca ośmieszyć hitlerowskie ustawodawstwo w okupowanym kraju, to zaskakująco koreluje ona ze wspomnieniami Wandy Piotrowskiej:

Jeśli chodzi o mydło […] Nie wiem, co tam dawali, dość na tym, że to się w ogóle nie mydliło, natomiast ręce można było umyć. To tak, jakby kto wsypał proszku do prania i potem na to piachu dwa kubeczki, i to zmieszał.

Cieszono się jednak nawet z tego. Zofia Nałkowska pisała jeszcze na początku wojny: Kawałek mydła, bandaż, wata, papier i atrament — to są przedmioty pożądań i marzeń, całe skarby.

Umyć się winem, zupą, kawą

Dla wielu kobiet potrzeba higieny była silniejsza niż głód czy pragnienie. Hanna Maria Malewicz wspomina pobyt w obozie Oberlangen: Dostawałyśmy jedzenie minimalne, wodnistą ciecz, którą (z przeproszeniem) trochę się piło, a trochę trzeba było do higieny używać po prostu, żeby się troszkę umyć.

Z kolei Krystyna Bukowska opowiada: Ja się myłam w kawie czasami, jak nie było ciepłej wody. […] Mówią: „Zwariowałaś?”. Ja mówię: „Trudno, wolę nie pić, wolę się umyć”.

Nie tylko w obozach dokonywano takich wyborów. Sanitariuszka Zofia Bernhardt, która w czasie powstania przebywała na warszawskim Starym Mieście, wspomina: O wodę było trudno, przecież nie mieliśmy dostępu, woda była wydzielana do picia. Mnie na przykład włosy koleżanka umyła w czerwonym winie. […] Winem pachniałam, jak beczka.

Wykorzystywano też mocniejsze trunki. Pamiętam, że jeden z bardzo znanych bojowników [Starego Miasta] kapitan „Zdan” [Tadeusz Majcherczyk] […] przysłał do nas swojego ordynansa. Przyniósł nam [na ulicę Miodową 24 do szpitala] wielką butlę, to był spirytus – opowiada sanitariuszka „Marysia”, Stanisława Orlikowska. Tamten przychodzi mówi tak: „»Marysiu« zabierzcie to do mycia, tylko się tym nie podmywajcie”. 

Kobiety w Powstaniu Warszawskich, walcząc, pracując jako łączniczki, sanitariuszki, gotując w kuchniach polowych i dbając o porządek, starały się wyglądać jak najbardziej schludnie (źródło: domena publiczna).

Piwnica pachnąca lawendą

Jeżeli się mówi o okropnościach Powstania, o głodzie, to [tym], czego nie sposób przekazać, jest zapach. Powstanie miało swój zapach i w końcu sierpnia, i we wrześniu miało straszny zapach – stwierdza „siostra Hanka”, czyli Anna Trzeciakowska. Trupy na ulicach, w szpitalach jątrzące się rany, których nie było czym dezynfekować, niesprawna kanalizacja, wreszcie – odór niemytych ciał.

Czasem i na to kobiety znajdowały sposób. Janina Kin, sanitariuszka „Janeczka”, wspomina czas, gdy dbała o porządek w pewnej piwnicy z ukrywającymi się ludźmi:

[…] w tym domu, gdzie mieszkałam, była tak zwana mydlarnia. […] Właścicielka mydlarni w czasie Powstania podarowała bańkę (taką od mleka) wody kwiatowej lawendowej. Ja tą wodą lawendową polewałam dosłownie ściany w piwnicy, żeby ładnie pachniało, żeby świeżo, bo to na spirytusie. Ci, co mieszkali w piwnicy, tak przesiąkli zapachem lawendy, że można było się poznawać po zapachu, skąd kto jest, z której piwnicy.

Inspiracja:

Inspiracją do napisania tego artykułu była najnowsza powieść Artura Baniewicza pod tytułem „Pięć dni ze swastyką”, wydana właśnie przez Znak Horyzont.

Bibliografia:

1. Archiwum Historii Mówionej, wywiady z uczestnikami Powstania Warszawskiego, [dostęp: 19.06.2016].
2. Anna Herbich, Dziewczyny z powstania, Znak Horyzont, Kraków 2014.
3. Zofia Nałkowska, Dzienniki czasu wojny, Czytelnik, Warszawa 1970.
4. Karolina Lanckorońska, Wspomnienia wojenne, Znak, Kraków 2002.
5. Tomasz Szarota, Okupowanej Warszawy dzień powszedni, Czytelnik 2010.