Nasze babcie potrafiły przetrwać wszystko! Tak wyglądała wojna na domowym froncie

Hans Frank, nazistowski aparatczyk wyznaczony przez Hitlera na władcę Generalnego Gubernatorstwa, już od 1940 roku snuł plany zrównania z ziemią 95 procent zabudowy Warszawy. Mówił, że to miasto jest „ogniskiem zamętu, punktem, z którego rozprzestrzenia się niepokój w tym kraju”. Jeśli dawna polska stolica i tak miała przestać istnieć, to w odczuciu Franka nic nie stało na przeszkodzie, by wpierw zagłodzić jej mieszkańców.

Przed zagranicznymi korespondentami Niemcy silili się na dobroduszność i humanitaryzmu. Już od pierwszych dni okupacji urządzali kuchnie polowe dla Polaków i pokazowe rozdawnictwo żywności. Niemal każdą wydaną miskę zupy fotografowali ze wszystkich stron, by wysłać w świat odpowiedni komunikat. Dobrzy Niemcy troszczą się o tych obdartych Polaków.To był jednak wyłącznie wielki blef.

Zagłodzić cały naród

Hitlerowcy rozdawali ochłapy. Na przykład warszawiacy w przeciągu niespełna dwóch pierwszych miesięcy otrzymali na osobę – 3 kilogramy chleba, 25 gramów cukru, 200 gramów soli i 100 gramów ryżu. Wartość kaloryczna tych przydziałów wynosiła w przybliżeniu… 135 kalorii dziennie, czyli mniej niż ma ich w sobie jedna bułka kajzerka. Później sytuacja nieco się poprawiła, jednak i tak kartki zaspokajały zaledwie ułamek dziennego zapotrzebowania zdrowego organizmu. To nie był system kartkowy, ale raczej – system głodowy.

Niemieckie kartki na tłuszcz (z lewej) i chleb.

Aby przeżyć i zapewnić przetrwanie swoim bliskim nasze babcie zamiast polegać na niemieckiej łasce, wzięły sprawy w swoje ręce. Zaraz po tym, jak ustały walki, rozpoczął się nielegalny obrót żywnością. Pochodzące ze wsi mieszkanki miast ruszyły do swoich krewnych i znajomych by dzięki ich pomocy wyżywić swoją rodzinę. Początkowo przywoziły tylko żywność na własne potrzeby. Niemal natychmiast zaczął jednak powstawać czarny rynek, który żywił całą resztę.

Kula w łeb za kawałek szynki?

Za nielegalny ubój zwierząt, przemiał zboża, czy ukrywanie plonów groziły ciężkie sankcje, z karą śmierci włącznie. Za nielegalny przewóz żywności również można było zginąć. Zarządzenie władz okupacyjnych z 15 lipca 1941 roku stawiało sprawę jasno: winni przemytu i paskarstwa będą wysyłani do Treblinki. Nieustanne zagrożenie nie odstraszało jednak żon i matek, walczących o życie swoich rodzin.

Przemycając żywność starały się na każdym kroku okpić niemieckich żołnierzy i bahnschutzów. Gros nielegalnego transportu zmierzał do Warszawy pociągami. Tysiące kobiet postępowały zgodnie ze słowami słynnej, okupacyjnej piosenki. „Na dworze jest mrok, w pociągu jest tłok, zaczyna się więc sielanka. On objął ją w pół, ona gruba jak wół, bo pod paltem schowana rąbanka” – to nie tylko wierszyk, ale też niezawodna instrukcja działania. Według szacunków samych kolejarzy (rzecz jasna Polaków!), w jednym składzie kolejki EKD mogło się zmieścić nawet… trzydzieści rozczłonkowanych byków.

Kawałki mięsa ukrywano w specjalnych skrytkach przygotowanych przez obsługę, na własnym ciele, a niekiedy także w… trumnach. Z tej ostatniej metody korzystał właściciel jednej z najpopularniejszych stołecznych knajp – „Wróbla”. Już przed wojną współpracował on ze swoim krewnym posiadającym masarnię na Kielecczyźnie. Wraz z rozpanoszeniem się Niemców w Polsce transport mięsa nie ustał.

Po prostu towar wpychano od tej pory do trumien, a nie prosto do kolejowego wagonu. Niemcy śmiertelnie bali się tyfusu i innych chorób zakaźnych, nie mieli więc w zwyczaju obszukiwać trupów. Z drugiej strony – sami postarali się, by trumien w pociągach nie brakowało.

(Ilustracja z książki Aleksandry Zaprutko-Janickiej „Okupacja od kuchni”).

Miasto, w którym można kupić wszystko

Kiedy żywność docierała wreszcie do miasta, natychmiast wzbogacała ofertę czarnego rynku. Na skalę europejską jego największym i najprężniejszym centrum była Warszawa. W polskiej stolicy krzyżowały się szlaki biegnące pomiędzy frontem wschodnim i zachodnim. Dzięki temu na nielegalnym rynku można było kupić towary ze wszystkich stron świata. Jeśli ktoś chciał sprzedać srebrną zastawę, albo uwędzoną świńską nogę, to właśnie tu znajdował nabywcę. A najczęściej nabywczynię, bo tak w szmuglu, jak i w pokątnym handlu prym wiodły kobiety.

Redaktorzy czasopisma „Ekonomista Polski. The Polish Economist”, wydawanego w Wielkiej Brytanii w latach wojny pisali bez żadnej przesady:

Obecnie krąży po Warszawie bon mot, że trzeba będzie po wojnie postawić pomnik „nieznanej handlarce”, dokonującej niekiedy cudów sprytu i wytrzymałości, aby dowieźć do miasta nieco artykułów spożywczych ze wsi.

Z podbitych krajów Zachodu płynęły towary luksusowe jak pończochy, czy francuskie perfumy. Sami niemieccy żołnierze dostarczali polskim straganiarkom nielegalnego alkoholu. Na największą skalę sprzedawano jednak żywność. Nad Wisłą w nielegalnym obiegu nie brakowało absolutnie niczego. Dzięki staraniom zaradnych restauratorek, mających kontakty na czarnym rynku, w działających półlegalnie warszawskich knajpach można było się pokusić nawet o zupę żółwiową. Tę ostatnią sporządzano, co warto podkreślić, z prawdziwych żółwi, które na skutek manipulacji trafiły na stoły polskich restauracji, a nie do fabryk Wehrmachtu.

Coś z niczego

Żywienie się na mieście było rozwiązaniem dla bogatych i mniej zaradnych. Prawdziwe polskie gospodynie wiedziały, że można najeść się do syta nawet bez zaglądania do jadłodajni i bez zważania na narzucone przez Niemców restrykcje.

(Ilustracja z książki Aleksandry Zaprutko-Janickiej „Okupacja od kuchni”).

Kiedy brakowało prawdziwej mąki, Polki szukały dla niej zastępstwa gdzie indziej. Niemcy kontrolowali wszystkie młyny i konfiskowali żarna, więc panie domu często musiały się posiłkować zwykłym młynkiem kawowym. Z jego pomocą mieliły perz, żołędzie, korę brzozową i inne dary natury.

Uzyskana tym sposobem mąka służyła głównie do rozmnażania chleba. Bochenek upieczony z erzac-domieszkami i tak był lepszy niż dostępny na kartki, twardy niczym beton, gliniasty „bonowiec”.

Na talerzu mogły wylądować rośliny, które nam wydają się kompletnie niejadalne. Wśród nich były między innymi lebioda i pokrzywa. We współczesnej kuchni co jakiś czas pojawiają się trendy zachęcające do gotowania i jadania chwastów. Teraz jest to wolny wybór smakoszy, w czasie okupacji była to smutna konieczność.

Polska gospodyni na okładce jednej z książek kucharskich wydawanych pod okupacją.

Kawa z żołędzi i herbata z marchwi

Mąki z żołędzi używano także do wyrobu kawy żołędziowej. Może i nie zawierała ona kofeiny, ale wobec nagminnego niedoboru prawdziwej kawy, potrafiła przynajmniej zastąpić jej smak. Także prawdziwa herbata w czasie wojny stała się rarytasem. Swoje zapasy nasze babcie zużywały bardzo oszczędnie, na przykład wielokrotnie parząc listki herbaciane. Na czarnym rynku kwitł także handel fusami. Na co dzień Polki popijały własnoręcznie wytwarzane namiastki. Herbatę można było przygotować nawet z… wysuszonych obierek z marchwi.

Jeśli gospodyni brakowało własnych pomysłów, zawsze mogła sięgnąć do niezawodnych książek kucharskich na trudne czasy. W latach okupacji na polskim rynku księgarskim ukazywały się przeróżne, kryzysowe poradniki.

Była broszura zawierająca „100 potraw z ziemniaków”, a także książeczka wyjaśniająca jak przygotować „60 potraw z kapusty”.

Szmugiel i pokątny handel. Podstawa wojennej egzystencji dla tysięcy Polek…

Wśród polskich, wojennych specjałów znalazł się tort z fasoli i kropel laurowych o smaku purée z kasztanów, a także rzepa duszona w sosie karmelowym.

Można też było zjeść budyń z kapusty, albo kotlety mięsne wykonane… bez mięsa. W jednej z okupacyjnych książek kucharskich zamieszczono nawet przepis na wojenną wersję frytek, nazywanych „ziemniakami po francusku”.

Sztuka kulinarna, która zachwyciła aliantów

Popularnym przysmakiem stały się króliki przyrządzane na przeróżne sposoby. Hodowle tych zwierzątek zakładano nawet w domowych łazienkach, spiżarniach, na balkonach i korytarzach kamienic. Warzywa przynoszono z kolei z… miejskich parków. Wiele z nich zostało podczas wojny zamienionych w ogródki działkowe. Warszawiaków żywił na przykład ponad dwudziestohektarowy park im. Romualda Traugutta. Także koło Zamku Królewskiego, „wśród srebrzystych świerków”, znalazło się miejsce na kartoflisko.

(Ilustracja z książki Aleksandry Zaprutko-Janickiej „Okupacja od kuchni”).

Zaradność naszych gospodyń doceniali nawet Brytyjczycy. W 1941 w Glasgow ukazała się „Polish wartime cookery book”. Na jej kartach Zofia Nowosielska wyjaśniała swoim wyspiarskim koleżankom w jaki sposób pozostać zdrową i najedzoną w obliczu braków w zaopatrzeniu. Jako Polka doskonale wiedziała, o czym mówi.

Warto poznać jej historię oraz prawdę o codziennej walce, jaką nasze babcie prowadziły na kuchennym froncie. O wszystkim tym przeczytanie w pierwszej i jedynej książce poświęconej kulinarnej stronie II wojny światowej. „Okupacja od kuchnią. Kobieca sztuka przetrwania” to historia wielkiego wyzwania, przed którym stanęły Polki w 1939 roku. Ale przede wszystkim – ich niezwykłej zaradności i zapomnianego sukcesu.

Źródło:

„Okupacja od kuchni” to druga książka wydana siłami naszego portalu. Poznasz dzięki niej zupełnie nieznaną stronę II wojny światowej.