Zapomniane zbrodnie. Masowe egzekucje w Krakowie podczas II wojny światowej

Miejscem największych zbrodni był tak zwany Glinik w Przegorzałach, którego nazwa wzięła się od starego wyrobiska gliny wykorzystywanej do produkcji cegieł. Pierwsza masowa egzekucja miała tam miejsce 11 listopada 1939 r., a jej ofiarami padli więźniowie osadzeni na Montelupich. Przez kolejne pięć lat (do 1944 roku) Niemcy – podczas 26 egzekucji – pozbawili w tym miejscu życia blisko dwa tysiące osób.

Wśród zamordowanych znajdowali się między innymi członkowie podziemia niepodległościowego oraz przedstawiciele polskiej inteligencji, zgładzeni w ramach Akcji AB (niem. Ausserordentliche Befriedungsaktion).

Jeden z masowych grobów ofiar egzekucji w forcie Krzesławice (zdjęcie z ekshumacji 1946) (wszystkie fotografie pochodzą z albumu „Kraków – czas okupacji 1939-1945”)

Warto wspomnieć również o tym, że hitlerowscy oprawcy byli do tego stopnia perfidni, iż do grzebania pomordowanych zmuszali okoliczną ludność.

Kolejnym punktem, w którym naziści masowo rozstrzeliwali krakowian oraz mieszkańców dystryktu krakowskiego był fort „Krzesławice”. Podobnie jak w Przegorzałach uśmiercano tam przeważnie osadzonych w więzieniach na Montelupich i św. Michała. Ofiarą pierwszej egzekucji, odbytej 14 listopada 1939 roku, padło 15 osób w tym trzy kobiety. Przez następne półtora roku w poaustriackich umocnieniach Niemcy zgładzili około 440 osób.

Jak pisze Monika Bednarek w jednym z tekstów zamieszczonych w albumie Muzeum Historycznego Miasta Krakowa pt. „Kraków – czas okupacji 1939-45”:

Ofiarami egzekucji byli ludzie różnego stanu i wieku, robotnicy, mieszkańcy podkrakowskich wsi, osoby przyłapane na nielegalnym przekraczaniu granicy, oficerowie rezerwy, inteligenci. W czerwcu 1940 r. w forcie rozstrzelano 30 zakładników z Myślenic, aresztowanych za napad na urząd pocztowy dokonany w tym mieście. Więźniowie dzień przed egzekucją byli zmuszani do kopania własnych grobów.

Wśród nieszczęśliwców skazanych na śmierć, którzy musieli wykopać własną mogiłę w forcie „Krzesławice”, był także Stanisław Marusarz. Doskonały przedwojenny narciarz, wicemistrz świata w skokach narciarskich z Lahti (1938), złapany w marcu 1940 r. na Słowacji w trakcie wykonywania misji kurierskiej dla Związku Walki Zbrojnej.

Pierwszymi ofiarami masowej egzekucji w Przegorzałach byli więźniowie osadzeni na Montelupich. Przez cały okres wojny w starym wyrobisku gliny życie straciło blisko dwa tysiące ludzi. Na zdjęciu więzienie Montelupich w okresie międzywojennym.

Jako jednemu z nielicznych udało mu się jednak – dosłownie w ostatniej chwili – uciec z więzienia na Montelupich, dzięki czemu po latach miał okazję tak wspominać tamto wydarzenie:

Zostały trzy cele przygotowane dla skazańców. Było nas 134 osoby, w tym były cztery kobiety. […] Było nas w mojej, trzeciej celi 46 osób, różnego wieku. Najstarszy miał 71 lat, z Krakowa, dyrektor banku, a najmłodszym […] był 14-letni chłopak spod Białej Góry. Chłopak skazany na karę śmierci za to tylko, że pokazał Polakom, że do granicy jest droga tu.

Kazano nam wybrać dziury: 4 metry długie, 2 metry głębokie i 2 metry szerokie. Wiedziałem, że są to nasze groby. Rano o godzinie czwartej przyjechały trzy samochody i gestapo i wzięli pierwszą celę. Załadowano więźniów, w tym cztery kobiety. Załadowali wapno i łopaty. Odjechali. O godzinie 11 wrócili. Przywieźli ubrania poprzestrzeliwane kulami i zalane krwią.

Zabudowania poaustraickiego fortu w Krzesławicach gdzie w latach 1939-1941 Niemcy rozstrzelali około 440 osób (wszystkie fotografie pochodzą z albumu „Kraków – czas okupacji 1939-1945”)

Następne miejsce, w którym dokonywano masowej eksterminacji polskiej ludności dystryktu krakowskiego znajdowało się na obrzeżach Puszczy Niepołomickiej. Trudno o dokładną liczbę zamordowanych, jednak zginęło tam bez wątpienia ponad 1 500 osób. Poza Polakami, byli to także Żydzi, jeńcy francuscy, a nawet zbuntowani włoscy żołnierze.

Artykuł powstał głównie w oparciu o album „Kraków – czas okupacji 1939-1945” (MHMK 2010).

Właśnie tam 11 grudnia 1941 r. swoje życie zakończył dr Stanisław Klimecki – w latach 1931-1939 wiceprezydent Krakowa, a od września 1939 r. prezydent miasta. Podobnie jak w przypadku fortu „Krzesławice” ofiary musiały własnoręcznie wykopać swoją mogiłę, zaś wykonujący egzekucję niemieccy policjanci uśmiercali je strzałem w tył głowy.

Do listy miejsc kaźni polskich mieszkańców Krakowa należy również zaliczyć teren obozu w Płaszowie, który kojarzy się raczej z gehenną ludności żydowskiej. Wszelako także tam w zbiorowych egzekucjach ginęli Polacy, uprzednio więzieni na Montelupich i u św. Michała.

Wymienione przykłady niemieckiego terroru względem krakowian to oczywiście tylko jeden z elementów zbrodniczej całości, na którą składały się uliczne łapanki, publiczne egzekucje czy wysyłki do obozów koncentracyjnych. Jedno nie ulega wątpliwości – wojenna rzeczywistość krakowian nie była tak prosta, jak by się niektórym wydawało.

Źródła:

Podstawowe:

1. Monika Bednarek, Edyta Gawron, Grzegorz Jeżowski, Barbara Zbroja, Katarzyna Zimmerer, Kraków czas okupacji 1939-1945, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 2010.

Uzupełniające:

1. Andrzej Chwalba, Okupacyjny Kraków w latach 1939-1945, Wydawnictwo Literackie, 2011
2. Andrzej Jeżowski, Ulica Pomorska – przewodnik, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 2011.
3. Szlakiem pamięci lat 1939-45 po Niepołomicach i okolicy.