Jak pozbyć się politycznego wroga? Śmierć to za mało. Dlatego Berię po rozstrzelaniu postanowiono wymazać z pamięci rodaków, usuwając go... z encyklopedii.
Umarł król, niech żyje król! Ta prosta, sprawdzająca się przez wieki w wielu państwach zasada nie miała zastosowania do wierchuszki Związku Radzieckiego. Szczególnie w sytuacji, kiedy umarł ten „król”: Józef Stalin. Po jego śmierci doszło do brutalnej walki o władzę na Kremlu. Pewny siebie nie mógł czuć się nawet ktoś o – wydawałoby się – tak silnej pozycji jak Ławrientij Beria, swego czasu wszechpotężny szef NKWD.
Kiedy zginął Beria?
Beria został aresztowany 26 czerwca 1953 roku podczas burzliwego posiedzenia Prezydium KC KPZR. Postawiono go w stan oskarżenia za naprawdę poważne zbrodnie. Przede wszystkim zarzucono mu bycie „agentem imperializmu”. Co ciekawe, chociaż jako oficjalną datę jego rozstrzelania podaje się 23 grudnia 1953 roku, to nie wiadomo, czy faktycznie dożył on tego momentu. Istniało bowiem kilka wersji wydarzeń. Według części z nich Beria został po cichu zgładzony znacznie wcześniej.
fot.domena publicznaŁawrientij Beria (fot. domena publiczna)
Syn Berii Sergo w poświęconej ojcu książce podał, że były szef NKWD został zabity we własnym mieszkaniu jeszcze przed wspomnianym posiedzeniem Prezydium KC KPZR, a zakryte brezentem ciało wyniesiono po kryjomu. Z kolei Swietłana Alliłujewa, córka Stalina, twierdziła, że Berię zastrzelono zaledwie kilka dni po aresztowaniu.
Proces zbereźnika Berii
Co w takim razie z procesem, na którym Beria miał się osobiście stawić? Zwolennicy teorii o jego wcześniejszym rozstrzelaniu uważają, że podczas rozprawy wystąpił jego sobowtór, a sam proces był czystą fikcją. Zgodnie z wersją oficjalną Berię sądzono wraz z 6 współpracownikami od 18 do 23 grudnia 1953 roku. Zajęło się tym Kolegium Specjalne Sądu Najwyższego ZSRR, w znajdującym się niemalże naprzeciwko Kremla gmachu Sztabu Moskiewskiego Okręgu Wojskowego przy ul. Komisariewskiej.
Sprawa toczyła się za zamkniętymi drzwiami, a akta sądowe nigdy nie zostały ujawnione. Wiadomo jedynie, że do listy oskarżeń Berii dołożono zarzut utrzymywania kontaktów seksualnych z ponad 100 kobietami, wśród których miały znajdować się niezwykle młode Gruzinki. Zresztą nawet siedząc w celi, miał gromkim głosem się domagać „baby”! Ponoć były szef NKWD w trakcie procesu wielokrotnie błagał o darowanie mu życia. Bezskutecznie. 23 grudnia skazano go na śmierć, konfiskatę mienia oraz odebranie stopni wojskowych. Berię miało jednak spotkać coś straszniejszego niż upadek polityczny i śmierć. Miał zostać na zawsze wymazany z pamięci swoich rodaków…
Czytaj też: Beria. Stalinowski zbrodniarz, który chciał zdemontować sowiecki system
Potępienie pamięci po radziecku
W tamtych czasach w ZSRR można było „zasubskrybować” słynną Wielką Encyklopedię Radziecką. Kilkadziesiąt tomów, dziesiątki tysięcy haseł – potężna dawka wiedzy. Łącznie ukazały się aż trzy jej wydania. Pierwsze pochodziło jeszcze z okresu międzywojennego. Kolejna edycja zaczęła wychodzić w 1949 roku. Wydawanie kolejnych tomów jednak trochę trwało. Ostatnie ukazały się dopiero w roku 1958 – kiedy zarówno Józef Stalin, jak i wiele osób z jego otoczenia już dawno nie żyło. Publikację trzeciego wydania ukończono w roku 1978. Później – krótko przed upadkiem ZSRR – pojawiło się jeszcze „wydanie specjalne” z 1990 roku. Była to dodatkowa aktualizacja, wypuszczona w formie rocznika.
fot. Dmitry Makeev/CC BY-SA 4.0Tomy II wydania Wielkiej Encyklopedii Radzieckiej.
Nas jednak najbardziej będzie interesować wydanie drugie. Bo to właśnie w związku z nim miało się okazać, że zawartą w Wielkiej Encyklopedii wiedzę trzeba czytelnikom „reglamentować” w zależności od aktualnej politycznej koniunktury. A że po rozstrzelaniu Berii stała się ona dla niego wybitnie niekorzystna, a wydarzenia towarzyszące jego śmierci uznano za niekorzystnie rzutujące na historycznym wizerunku ZSRR, postanowiono pozbyć się go z publikacji, jednocześnie poprawiając pewne oczywiste ideologiczne pomyłki.
Czytaj też: Jak ginęli „wrogowie” Stalina?
Ocenzurowany biały kruk
Był jednak pewien „drobny” problem. Dotyczące Berii hasło zajmowało sporo miejsca. Na dodatek tom, w którym się znajdowało, stał już w wielu radzieckich domach. Ale i z tym sobie poradzono… Otóż do wszystkich posiadaczy Wielkiej Encyklopedii wysłano list z zaleceniami, by ostrożnie wycięli strony 21, 22, 23 i 24 w tomie V, a także ilustrację przedstawiającą Berię, umieszczoną pomiędzy stronami 22 i 23, zostawiając niewielki margines od środka. Jednocześnie czytelnikom dostarczono bowiem nowe strony, które należało wkleić w miejsce dotychczasowych. W efekcie w tomie V wydanym w 1951 roku zamiast Berii pojawiły hasła „Beringa Morze” oraz „Beringa Kanał”. Dodano również nową listę ilustracji.
Wydaje się, że zdecydowana większość subskrybentów encyklopedii posłuchała zalecenia władz. Tym samym egzemplarze, w których Beria jednak „się ostał”, są prawdopodobnie bardzo nieliczne. Te „nieprawomyślne” oryginalne obecnie budzą spore zainteresowanie wśród kolekcjonerów. I tak oto rozstrzelany Ławrientij Beria stał się… towarem luksusowym!
Bibliografia:
- K. H. Jarausch, C. F. Ostermann, A. Etges (red.), The Cold War, De Gruyter, Berlin 2017.
- J. Sobczak, Desperacka próba obrony (listy Ławrientija Berii z celi więziennej, 28 czerwca-2 lipca 1953 r.), Soviet Censorship Bookbinding Tutorial, dostęp: 05.09.2024.
- I. Vladimirsky, Knowledge is Power: The Story of the Great Soviet Encyclopaedia, „Quaestio Rossica”, vol. 7/2019.
Fotografia Berii na zdjęciu otwierającym tekst: domena publiczna
KOMENTARZE (1)
Co by nie mówić o Berii to jednak on pozbył się Stalina. Zbliżała się druga czystka i każdy kto widział Europę w czasie wojny miał zginąć. Wszyscy o tym wiedzieli ale się bali. Beria wiedział że jeśli nie zabije Stalina sam zginie.