Śmierć Jana Czapli

Wywodząca się z Rusi Agafia była jedyną żoną księcia Konrada Mazowieckiego. Zdaniem genealogów wyszła za niego za mąż najpóźniej w 1211 roku. Liczyła sobie wówczas około 20 lat. Wedle ówcześnie obowiązujących norm była już panną w mocno zaawansowanym wieku, sporo starszą od narzeczonego. Różnica wieku nie przeszkodziła im jednak w stworzeniu długotrwałego i udanego związku, który przerwała dopiero śmierć Konrada. Dodatkowo Agafia musiała być okazem zdrowia, skoro w pierwszym ćwierćwieczu trwającego 40 lat pożycia małżeńskiego powiła Konradowi przynajmniej 9 dzieci, a jak chcą niektórzy – nawet 17. Ostatni raz była w ciąży z Mieszkiem zwanym Chościskiem. Była już wówczas dobrze po czterdziestce.

Zła do szpiku kości kobieta?

Agafia nie doczekała się pochlebnych ocen ze strony historyków. Najprawdopodobniej wzięła czynny udział w sprowadzeniu Krzyżaków do Polski, a przynajmniej popierała działania męża w tym zakresie. Chciała w ten sposób obronić swoją rodzinę i całe Mazowsze przed niszczącymi najazdami pogańskich Prusów, którzy nagminnie wyprawiali się na południe ze swych siedzib.

Na sumieniu Agafii mocno zaciążyła sprawa zabitego w bestialski sposób scholastyka płockiego Jana Czapli. Według spisującego swą relację w XV wieku Jana Długosza Czapla został zamordowany przez Konrada Mazowieckiego na wyraźne polecenie małżonki. Nieszczęśnik miał najpierw zostać wychłostany, następnie poddany torturze łamania kości kołem, a na koniec uduszony i powieszony. Długosz twierdził, że dla Agafii było to za mało. Dlatego poleciła powtórnie powiesić nieboszczyka.

fot.Jan Matejko/domena publiczna

Według Długosza Czapla został zamordowany przez Konrada Mazowieckiego na wyraźne polecenie małżonki.

Zdaniem części badaczy szczegółowy opis wydarzeń z udziałem Jana Czapli wskazuje, iż Długosz korzystał z zaginionego rocznika dominikańskiego. Nie jest to jednak takie pewne, ponieważ kronikarz, jak dowodziła ostatnio Agnieszka Teterycz-Puzio, pisał o kobietach według określonego schematu:

(…) książę oceniany przez kronikarza dobrze, mógł mieć miłosierną żonę, zajmującą się dobroczynnością, ale władca oceniany źle – zawsze miał złą żonę, która w dużym, jeśli nie przeważającym stopniu, była odpowiedzialna za jego działalność. Jan Długosz źle oceniał panowanie Konrada Mazowieckiego, zatem upatrywał zgubnego wpływu na niego w działaniach jego żony.

„Diabelski szał” Konrada Mazowieckiego

Nieco inaczej sprawę Jana Czapli przedstawił anonimowy autor „Kroniki wielkopolskiej”. Pod 1239 rokiem zapisał on:

Potem w roku wyżej wymienionym książę mazowiecki Konrad opanowany diabelskim szałem kazał schwytać mistrza Jana Czaplę, scholastyka płockiego i po ochłostaniu wielce udręczonego powiesić jak złodzieja. I znowu już zmarłego, zdjętego z szubienicy, kazał sprowadzić w pobliże kościoła św. Benedykta na brzegu rzeki Wandalus, naprzeciw kościoła płockiego, i powiesić.

A to dlatego, że gdy Kazimierz, syn wspomnianego Konrada, pojął za żonę córkę księcia śląskiego Henryka, wnuczkę księcia Henryka Brodatego i św. Jadwigi, w czwartym stopniu pokrewieństwa z nim, a wspomniany scholastyk był mistrzem i wychowawcą Kazimierza, ten książę Kazimierz dłużej niż należało bawił przy żonie w domu teścia, i to wbrew woli ojca. Książę Konrad winą obarczył nauczyciela Jana, ponieważ za jego zgodą i radą książę Kazimierz, lekceważąc ojca, ośmielił się to uczynić i za to porwał się Konrad na jego zabicie.

fot.Pisanello/domena publiczna

Jan Czapla miał najpierw zostać wychłostany, następnie poddany torturze łamania kości kołem, a na koniec uduszony i powieszony (il. poglądowa)

W „Kronice wielkopolskiej” nie przeczytamy o udziale Agafii w zabójstwie Jana Czapli. Z racji tego, iż przekaz ten powstał zdecydowanie wcześniej niż dzieło Długosza, współcześni historycy przychylają się do wersji przywołanej przez wielkopolski pomnik historiograficzny. Tym bardziej, iż Długosz naginał fakty, zaś w napisanej przez niego kronice aż roi się od podobnych przykładów.

Czytaj też: Sprowadzenie Krzyżaków do Polski. Dlaczego Konrad Mazowiecki podjął jedną z najgorszych decyzji w dziejach kraju?

Ofiara porywczości księcia?

Według „Kroniki wielkopolskiej” powodem śmierci scholastyka Jana było nieposłuszeństwo syna Konrada, Kazimierza kujawskiego, w tym jego zbyt długi pobyt na dworze teścia, Henryka II Pobożnego. Jest to niezmiernie interesująca informacja, która raczej nieprzypadkowo znalazła się w tej partii tekstu kroniki. Nie wiadomo natomiast, jak ją zinterpretować – szczególnie w kontekście zabójstwa Czapli.

Niektórzy badacze sądzili, iż spór płockiego kanonika z Konradem Mazowieckim wybuchł na tle spraw czysto majątkowych. Inni podejrzewali, iż Czapla poróżnił się z księciem, ponieważ ten zamierzał ograniczyć jego wolności kościelne. Zdecydowana większość uważała natomiast, iż Konrad nie mógł wybaczyć synowi małżeństwa z córką Henryka Pobożnego, Konstancją, które zawarto w 1239 roku we Wrocławiu. W wyniku kujawsko-śląskiego mariażu Kazimierz dołączył do grona przeciwników ojca, który rywalizował z Henrykiem o tron krakowski. Jan Czapla miał zaś odegrać aktywną rolę w skojarzeniu Kazimierza z Konstancją, co doprowadziło Konrada do wściekłości.

fot.Feliks Sypniewski/domena publiczna

Konrad Mazowiecki rywalizował z Henrykiem Brodatym

W rzeczywistości nic nie wiemy o tym, by Jan pośredniczył w zawarciu tego małżeństwa. Trudno zatem mówić o rzekomym spiskowaniu kanonika przeciwko Konradowi, choć ten mógł całą sytuację odczytać zupełnie inaczej. Niewykluczone również, iż mazowiecki książę swoją złość z powodu „zdrady” syna wyładował na znajdującym się akurat w pobliżu duchownym, który stał się kozłem ofiarnym.

Czytaj też: Zabójczy spisek, zemsta czy wyjątkowo nieszczęśliwy przypadek? Zagadka śmierci ostatnich książąt mazowieckich

Pokuta za zbrodnię

Kaźń Jana Czapli doprowadziła do ostrego konfliktu Konrada Mazowieckiego z Kościołem. Arcybiskup gnieźnieński Pełka obłożył księcia ekskomuniką, a całą diecezję interdyktem. W księstwie zaprzestano sprawowania sakramentów i odprawiania mszy. W źródłach nie pojawia się jednak informacja, by klątwą została objęta również Agafia, co sugerowałoby, że ówczesna hierarchia kościelna odpowiedzialnością za haniebną śmierć Czapli obarczyła tylko Konrada.

Z czasem postanowiono cofnąć klątwę w zamian za pokutę i zadośćuczynienie. Historycy przypuszczają, iż w ramach pokuty Konrad Mazowiecki ofiarował katedrze płockiej złoty kielich, na którym widnieje postać Jezusa i adorujące go postacie. Po prawej stronie głowy Chrystusa znajduje się sylwetka klęczącej Agafii z podniesionymi do góry w geście modlitwy rękoma. Na kielichu wyryto też imiona pary książęcej i ich dzieci: Agafia, Konrad, Bolesław, Siemomysł, Mieszko, Kazimierz, Siemowit, Ludmiła, Salomea i Judyta.

Wybór literatury

1. Samp M., Polska i Ruś Kijowska. Sąsiedztwo ognia i miecza, Warszawa 2023.
2. Samp M., Ruskie żony polskich władców, Warszawa 2022.
3. Teterycz-Puzio A., Konrad I Mazowiecki. Kniaź wielki lacki (1187/89 – 31 sierpnia 1247), Kraków 2017.