Tadeusz Komorowski, Leopold Okulicki i Tadeusz Pełczyński. To oni decydowali o losach Powstania Warszawskiego

Już od rana 21 lipca w okupowanej Warszawie dostrzegalne było na twarzach mieszkańców niezwykłe ożywienie. Wieść o zamachu na Hitlera uskrzydliła wysokich rangą oficerów Armii Krajowej – zwolenników wzniecenia powstania w stolicy.

Generałowie Tadeusz Pełczyński i Leopold Okulicki postanowili kuć żelazo póki gorące. I jak najszybciej przekonać do planów podjęcia walki z Niemcami w stolicy niezdecydowanego generała Tadeusza „Bora” Komorowskiego. Dlatego podczas narady trzech generałów, zaimprowizowanej naprędce w nowej sytuacji politycznej, zamierzali wpłynąć na decyzję dowódcy Armii Krajowej.

Dobrze wiedzieli, że miał zwyczaj słuchać uważnie opinii swoich współpracowników. Pełczyński i Okulicki umówili się, żeby nie zapraszać na to spotkanie nikogo więcej z Komendy Głównej AK. Woleli nie ryzykować prezentacji stanowisk przeciwników powstania w Warszawie.

„Bór” Komorowski – dowódca AK

Dwaj wspomniani generałowie dosyć wcześnie zauważyli, że w przeciwieństwie do generała Stefana „Grota” Roweckiego, dowódcy zdecydowanego, samodzielnie kierującego walką podziemia i podejmującego bez wahania trudne decyzje, jego następca jest zupełnie innym człowiekiem. Introwertycznym, spokojnym i rozważnym, chwilami trochę zagubionym, a przy tym ulegającym presji otoczenia.

Komorowski cieszył się jednak od lat dobrą opinią. Przełożeni wypowiadali się o nim w superlatywach. Jeszcze w międzywojniu generał Michał Karaszewicz-Tokarzewski stwierdził, że jest on rzetelnym, dobrze wykwalifikowanym i lojalnym pracownikiem o wysokiej żołnierskiej kulturze. Inni wysoko cenili jego talent, w tym umiejętności organizacyjne, którymi wykazał się jako dowódca pułku ułanów.

fot.domena publiczna

Generał „Bór” Komorowski

„Grot” Rowecki obdarzył Komorowskiego pełnym zaufaniem, wyznaczając świeżo mianowanego generała brygady na swego następcę. Kiedy 30 czerwca 1943 roku Niemcy aresztowali Roweckiego, dowództwo AK objął „Bór” Komorowski, co potwierdziły oficjalnie władze RP w Londynie 17 lipca.

Początkowo nie zamierzał przyjąć tej funkcji. Do podjęcia pozytywnej decyzji przekonali go dopiero najbliżsi współpracownicy generała Roweckiego.

Czytaj też: Człowiek, który zdradził „Grota” Roweckiego. Kim był Ludwik Kalkstein?

Arystokrata w każdym calu

Pełczyński, szef sztabu KG AK, również znał Komorowskiego od dawna. Wiedział, że podczas I wojny światowej, jako absolwent Akademii Wojskowej w Wiedniu, dowodził austriackim plutonem na frontach włoskim oraz rosyjskim. A gdy odrodziła się Rzeczpospolita, wstąpił do Wojska Polskiego. W sierpniu 1920 roku dowodził w wojnie polsko-bolszewickiej 12. Pułkiem Ułanów Podolskich, a podczas zwycięskiej bitwy pod Komarowem, stoczonej przez polską 1. Dywizję Jazdy z 1. Armią Konną Budionnego, został ranny.

Tekst stanowi fragment książki Tomasza Ławeckiego i Kazimierza Kunickiego „13 dni które zmieniło Polskę”, która ukazała się właśnie nakładem wydawnictwa Bellona.

Był już wtedy człowiekiem rozpoznawalnym, arystokratą w każdym calu. Zawsze elegancko ubrany, lubił jeździć na polowania, brał udział w zawodach hipicznych… Wyniesione z dzieciństwa zamiłowanie do koni zaowocowało podczas olimpiady w 1924 roku w Paryżu, w której wziął udział jako jeździec.

12 lat później ponownie pojechał na letnie igrzyska – do Berlina. Odniósł duży sukces. Kierowana przez niego ekipa wywalczyła srebrny medal w drużynowym Wszechstronnym Konkursie Konia Wierzchowego.

Czytaj też: Igrzyska Olimpijskie w III Rzeszy. Jak wyglądało życie w nazistowskich Niemczech tuż przed II wojną światową, widziane oczami zagranicznych sportowców?

Fotografia z Hitlerem

Zrobiono mu wtedy kilka zdjęć z Hitlerem i Goebbelsem. Nic dziwnego, że w okupowanej Warszawie Komorowski mógł zostać zdekonspirowany. Z przecieków wiedział, że gestapo próbowało go rozpoznać na podstawie fotografii z berlińskiej olimpiady.

fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe/domena publiczna

Podobnie rzecz się miała z jego koleżanką z ekipy olimpijskiej z 1936 roku, zdobywczynią brązowego medalu w rzucie oszczepem, Marią Kwaśniewską.

Podobnie rzecz się miała z jego koleżanką z ekipy olimpijskiej z 1936 roku, zdobywczynią brązowego medalu w rzucie oszczepem, Marią Kwaśniewską. Hitler zaprosił do loży honorowej wszystkie trzy medalistki w tej dyscyplinie – dwie Niemki i Polkę. Pogratulował zdawkowo sukcesu „małej Polce”, na co Kwaśniewska odpowiedziała: „Pan też niezbyt wysoki”.

Podczas okupacji sportsmenka brała udział w ruchu oporu. W mieszkaniu w Podkowie Leśnej ukrywała Żydów, pomagała bezdomnym. Gdy jako łączniczka przewoziła cenne dokumenty, na zewnątrz zachowywała stoicki spokój. W środku drżała, bo Niemcy w każdej chwili mogą ją rozpoznać. Fotografia z Berlina, na której siedziała w loży obok Hitlera, obiegła przecież świat…

Kariera w konspiracji

Generałowi Komorowskiemu, który wychodził właśnie z warszawskiego mieszkania w kamienicy przy ulicy Wspólnej 49 na naradę trzech generałów, towarzyszyły zgoła inne myśli. Był aż nadto zdeterminowany do prowadzenia walki z Niemcami, żeby obawiać się głównie o życie własne.

To prawda, że działalność podziemna już raz o mały włos nie skończyła się dla niego tragicznie. Po kampanii wrześniowej, w której walczył jako zastępca dowódcy brygady kawalerii, szybko przeszedł do konspiracji, zakładając Organizację Wojskową Krakowa. Nawiązał kontakt ze Związkiem Walki Zbrojnej (ZWZ) i został mianowany komendantem obszaru Kraków – Śląsk.

fot.NAC/domena publiczna

„Bór” Komorowski był aż nadto zdeterminowany do prowadzenia walki z Niemcami

Kiedy 20 kwietnia 1941 roku gestapo zatrzymało Komorowskiego w Krakowie, musiał ratować się ucieczką. Początkowo ukrywał się w okolicy. A gdy 1 lipca tego roku dowództwo podziemia zdecydowało o rozwiązaniu krakowskiej organizacji, przeniósł się do Warszawy i został zastępcą Komendanta Głównego ZWZ.

Od tego czasu minęły trzy lata. Teraz sen z oczu spędzał mu niepokój o losy ciężarnej żony oraz niespełna dwuletniego syna. Zanim dotarł na zorganizowaną naprędce naradę w zakonspirowanym lokalu przy ulicy Pańskiej 67, przypomniały mu się ważne wydarzenia.

Czytaj też: Tadeusz Bór-Komorowski zjadł kota w śmietanie. I nawet o tym nie wiedział...

Odprawa w fabryce mebli

Jeszcze w latach dwudziestych miał wypadek. Spadł z konia i boleśnie potłukł sobie nerkę. Gdy leżał w szpitalu, odwiedzała go narzeczona. Już wcześniej planowali ślub, ale stan zdrowia mógł pokrzyżować te plany. Prominentni rodzice wybranki serca postawili bowiem warunek – zgodzą się na małżeństwo, jeśli Tadeusz wyzdrowieje. Wystarali się o wizytę u znanego wiedeńskiego lekarza. Później długo kurował się w sanatoriach.

Pobrali się, lecz przez dwanaście lat nie mieli potomka. Kiedy był już w lekko zaawansowanym wieku, urodził mu się syn, a teraz drugie dziecko było w drodze. Był z jednej strony szczęśliwy, z drugiej pełen obaw. Mieszkali wprawdzie z żoną osobno, pod zmienionymi nazwiskami, lecz w każdej chwili mogła nastąpić katastrofa.

Tekst stanowi fragment książki Tomasza Ławeckiego i Kazimierza Kunickiego „ 13 dni które zmieniło Polskę ”, która ukazała się właśnie nakładem wydawnictwa Bellona.

Narady odbywały się w coraz to innych warszawskich mieszkaniach, żeby nie wzbudzać podejrzenia, w tym lokatorów kamienic. Zdarzało się przecież w gorących dniach lipca, że zbierali się dwa razy dziennie – rano i wczesnym wieczorem.

Dlatego, obok popularnych lokali, takich jak przy ulicy Pańskiej 67, gdzie „urzędował” Komendant Główny AK generał Komorowski „Bór”, mieszkanie przy ulicy Tamka 13 oraz na parterze kamienicy przy ulicy Żelaznej 1, w ostatniej dekadzie lipca odprawy odbywały się także w fabryce mebli Kamlera przy ulicy Dzielnej 72 na Muranowie (na początku powstania, w dniach 1–6 sierpnia, stacjonowała tam Komenda Główna AK), a także w gmachu Sądów Grodzkich na Lesznie (dziś aleja Solidarności), gdzie podczas okupacji znajdował się ufortyfikowany szpital niemiecki.

Czytaj też: Stanisław Jankowski „Agaton”. To dzięki niemu Armia Krajowa wodziła Niemców za nos

Cisza po „Burzy”

Po tym, jak generał „Bór” zainicjował 20 listopada 1943 roku akcję „Burza” na wschodnich terenach Rzeczypospolitej, oficerowie podziemia AK zadawali sobie pytanie: bić się w otwartej walce z Niemcami czy nie? Odpowiedź pozytywna rodziła kolejne wątpliwości: czy ujawniać się przed Sowietami? A z tym wiązało się olbrzymie ryzyko.

Generałowie Pełczyński i Okulicki, namawiając Komorowskiego „Bora” (21 marca 1944 roku rozkazem Naczelnego Wodza został mianowany generałem dywizji) do zmiany decyzji i podjęcia walki na ulicach miasta, mieli na te pytania gotowe odpowiedzi. – Witając Armię Czerwoną, wystąpimy w roli hospodarów – dowodził generał Okulicki.

Po tym, jak generał „Bór” zainicjował 20 listopada 1943 roku akcję „Burza” na wschodnich terenach Rzeczypospolitej, oficerowie podziemia AK zadawali sobie pytanie: bić się w otwartej walce z Niemcami czy nie?

Skąd przekonanie, że Sowieci nie pozamykają w więzieniach żołnierzy podziemia? Kto jak kto, ale Okulicki, więziony w 1941 przez ponad pół roku i torturowany na moskiewskiej Łubiance, powinien być najbardziej ostrożny z trójki generałów uczestniczących w naradzie. Czy trzy lata po tym koszmarze stracił instynkt samozachowawczy?

W Komendzie Głównej AK zastanawiano się, dlaczego generał Sosnkowski postanowił przysłać do Warszawy człowieka tak ciężko doświadczonego przez moskiewskich oprawców. Przecież nikt z Łubianki nie wychodził bez skazy! I Okulicki – żeby ratować życie – zmuszony został do napisania drobiazgowego sprawozdania na temat polskiego podziemia. Gdyby posłużyć się analogią do żołnierzy, którzy uszli z życiem wzięci w kocioł przez nieprzyjaciela i przeżyli szok, widząc śmierć towarzyszy broni, to ich nieprzydatność do dalszej walki mogłaby nasuwać skojarzenie z psychiczną skazą dowódców po przejściach w sowieckich więzieniach i łagrach.

Czytaj też: Jak długo miało trwać powstanie warszawskie?

Tajemnica poliszynela

Niezależnie od tych wątpliwości generał Okulicki uchodził za człowieka niezłomnego. Po wycofaniu z Warszawy do Londynu generała Stanisława Tatara podczas operacji „Most I”, przeprowadzonej nocą z 15 na 16 kwietnia 1944 roku, półtora miesiąca później Okulicki, który przyjął teraz pseudonim Kobra, zameldował się u generała „Bora” Komorowskiego.

Oficjalnie Tatar został przerzucony nad Tamizę w  celu opracowania zmodyfikowanej strategii walki podziemia. W rzeczywistości tajemnicą poliszynela w okupowanej stolicy Polski pozostawał fakt, że nie miał dobrego zdania na temat umiejętności operacyjnych generałów – Komorowskiego i Pełczyńskiego.

fot.domena publiczna

Generał Okulicki uchodził za człowieka niezłomnego.

Niektórzy oficerowie AK także szeptali w kręgach bliskich znajomych, że współczesna wojna wymaga zastosowania zupełnie innej, nowoczesnej strategii. Obaj szefowie walczyli zresztą ostatnio na froncie blisko pięć lat temu, podczas kampanii wrześniowej.

Poza tym generał Tatar, który opracował programy operacyjne AK, w tym plany powstania powszechnego i akcji „Burza”, był człowiekiem stanowczym. Podejmował błyskawicznie decyzje, potrafił przeforsować swoje zdanie. Nie miał jednak łatwego charakteru. Głosił ponadto niepopularną w okupowanej Warszawie tezę o konieczności porozumienia się z Sowietami, zanim Armia Czerwona dotrze do polskich granic. Dlatego Komorowski z Pełczyńskim odetchnęli z ulgą, gdy odleciał brytyjskim samolotem do Londynu.

Źródło:

Tekst stanowi fragment książki Tomasza Ławeckiego i Kazimierza Kunickiego „ 13 dni które zmieniło Polskę”, która ukazała się właśnie nakładem wydawnictwa Bellona.