Ravensbrück. W żadnym miejscu naziści tak nie upadlali kobiet, jak tu

„Atmosfera obozu była koszmarna” – opowiadała niedługo po wyjściu na wolność Zofia Czajkowska, więźniarka Ravensbrück od sierpnia 1940 roku do kwietnia 1945 roku. „Wpływała na zanik pamięci, powodowała ataki szału i częste samobójstwa przez trucie, wieszanie, przecinanie żył, rzucanie się na druty naelektryzowane albo rzucanie się do jeziora”.

fot.Bundesarchiv / CC-BY-SA 3.0

Kobiety były zmuszane do ciężkiej, przekraczającej ich siły pracy.

Czajkowska była jedną z ponad 130 tysięcy kobiet 27 różnych narodowości, które trafiły do Ravensbrück. Pierwsze – głównie Niemki uznane za wrogo nastawione do hitleryzmu lub „asocjalne” i niemieckie Żydówki – dotarły tam jeszcze przed wybuchem wojny, w maju 1939 roku. Niedługo później dołączyły do nich Romki i Sinti.

W miarę upływu czasu obóz, przewidziany początkowo na około 6 tysięcy osób, rozrastał się. Kierowano tam kobiety ze wszystkich krajów okupowanych przez Hitlera, także Polki, których największy transport – około 12 tysięcy więźniarek – dotarł po ewakuacji Warszawy w czasie powstania warszawskiego. Był to moment największego przeludnienia – pod koniec 1944 roku w Ravensbrück przebywało jednocześnie 36 (według niektórych szacunków nawet 50) tysięcy osadzonych.

 „Dla nas szkoda kulki”

Od samego początku istnienia zbrodniczej placówki narzucony kobietom rygor był niemal nie do zniesienia. „Pierwsze mieszkanki obozu cierpiały na skutek dyscypliny, doprowadzonej do perfekcji, oraz nadmiernie ciężkiej, nie na siły kobiece pracy” – opowiada o życiu więźniarek badaczka Wanda Kiedrzyńska. „W tym czasie dodatkową udręką były funkcyjne, z reguły wówczas «czarne» lub «zielone łaty», typy o sadystycznych skłonnościach, przed którymi nie było żadnej obrony”.

fot.Dr. Karl-Heinz Hochhaus/CC BY 3.0

Obóz początkowo przewidziany był na 6 tysięcy więźniarek, ale stopniowo się rozrastał.

Dzień w Ravensbrück zaczynał się o godzinie 4. Po „śniadaniu”, na które składał się kubek kawy, odbywał się apel, a następnie ustawione w kolumny więźniarki maszerowały do pracy. „Robota trwała od 6 do 12; o 12 kolumny wracały na obiad do obozu, przy czym niektóre kolumny musiały iść do obozu i 4 km” – opowiada Czajkowska. Te ostatnie miały dosłownie kilka minut na zjedzenie obiadu, bo już o 13 syreny wzywały na kolejny apel roboczy. Kobiety pracowały do 17 (później nawet do 18), po czym spędzały często po parę godzin na wieczornym apelu.

Zajęcia, które im zlecano, często przerastały ich możliwości. Osadzone własnymi siłami rozbudowywały obóz, by pomieścić nowe lokatorki. „Tysiące, tysiące cegieł, łańcuchem od jeziora trzeba było podawać na teren budowy” – relacjonuje Władysława Betlińska – „jak przez ręce przeszło 200, 300 cegieł (…) to pościerane były skóra i krew”. Kobiety wysyłano też do pracy w pobliskich gospodarstwach rolnych, zakładach zbrojeniowych i fabrykach – z ich usług korzystał między innymi zakład Siemensa. Jak opowiada Czajkowska:

Praca w zimie była ogromnie ciężka, bo byłyśmy lekko ubrane, nie miałyśmy rękawiczek, pękały nam ręce i twarze na mrozie, na skutek tego były liczne wypadki odmrożenia trzeciego stopnia; sama miałam nogi odmrożone do ran. W lecie znów pracowałyśmy w skwarze w grubych sukienkach, w ciężkich i niewygodnych butach, bez odrobiny wody. Władze dążyły do tego, aby tymi ciężkimi warunkami nas zniszczyć, było to zupełnie celowe, same dozorczynie mówiły, że dla nas szkoda kulki, same warunki nas zniszczą.

W wykończeniu więźniarek miały „pomóc” również głodowe racje żywnościowe. Na początku funkcjonowania obozu było to ¾ litra zupy dwa razy dziennie, do tego czasem 3–4 ziemniaki, często zgniłe, i 250 gramów chleba. Później – im bardziej zaludniony stawał się obóz – porcje stopniowo zmniejszano. W najgorszym momencie mieszkanki obozu otrzymywały niecałe 900 kalorii dziennie. Na tym etapie kawałek chleba, który dostawały, ważył już zaledwie 100 gramów…

„To były wszystko ładne dziewczyny”

Nad sprawnym funkcjonowaniem obozu i przebiegiem pracy czuwała załoga SS pod kierownictwem komendanta obozu, Maxa Koegla. Jako centralny obóz kobiecy III Rzeszy, Ravensbrück był też ośrodkiem szkoleniowym dla SS Aufseherinen, czyli – jak mówiły więźniarki – „aufzejerek”, esesmanek-nadzorczyń. Zaczynały tam między innymi takie zbrodniarki, jak Irma Grese, zwana „hieną z Auschwitz” czy Hermine Braunsteiner – „kobyła z Majdanka”.

„To były wszystko bardzo ładne dziewczyny, bardzo zgrabne, te uniformy pięknie na nich leżały” – wspomina jedna z byłych mieszkanek obozu. Wiele osadzonych szokował fakt, że okrutną władzę nad nimi sprawują inne kobiety. Przekonały się jednak na własnej skórze, że nie mogą oczekiwać żadnego współczucia. Wiele strażniczek było prawdziwymi sadystkami, zdawały się czerpać przyjemność z zastraszania podopiecznych, okładania ich pejczem i szczucia na nie wilczurów, które – nauczone, by gryźć na rozkaz – pomagały w utrzymaniu porządku.

Aufzejerki wraz z funkcyjnymi zrekrutowanymi z grona więźniarek za najmniejsze przewinienie nakładały na podopieczne surowe kary. Do najczęściej stosowanych należało polewanie kubłami zimnej wody, bicie, szorowanie do krwi ryżową szczotką czy tłuczenie głową o ścianę.

Za większe „przestępstwa” można było trafić do bunkra – murowanego budynku, w którym znajdowało się obozowe więzienie. Tam osadzone często poddawano torturom: stosowano przebijające ciało „wilcze łapy”, kozła do bicia, kajdany, a nawet „rodzaj trumny z małymi otworami dla dopuszczenia powietrza”.

fot.Bundesarchiv / CC-BY-SA 3.0

Przez Ravensbrück przeszło ponad 130 tysięcy więźniarek, w tym około 30–40 tysięcy Polek. Na zdjęciu jedna z polskich osadzonych.

„Wszystkie niemowlęta umierały”

Mimo wszystko zdolne do pracy kobiety i tak mogły mówić o szczęściu. W najgorszym położeniu znajdowały się te z zesłanych, które ze względu na kondycję skreślono z listy potencjalnie „dochodowych” robotnic. Tak było w przypadku obłąkanych, trafiających do obozu w związku z planem „oczyszczania” III Rzeszy. Jak opowiada była więźniarka, Gertruda Maron:

Blok 10 był postrachem całego obozu. Znajdował się tam oddział dla umysłowo chorych. Chore te były traktowane jak zwierzęta. Prawie bez odzieży, bite do krwi – wyły z głodu i pragnienia dniami i nocami. Auto selekcyjne najczęściej zatrzymywało się przez dziesiątką. Wtedy dopiero widziało się całą zgrozę traktowania chorych.

Te biedne ofiary nawet na drogę do „kominka” nie mogły zabrać swych łachmanów, zdzierano je z nich przed autem i zwykłym kopnięciem ładowano w głąb. Wtedy nawet jedna z bardzo surowych Aufseherek zapłakała. Widziałam to.

Ofiarą bestialskich warunków masowo padały też dzieci. W okresie największego zapełnienia obozu rodziło się ich dziennie nawet 4–5. Zofia Czajkowska wspomina:

W 1940 r. kobiety w ciąży w 8 miesiącu zwalniano. W 1941 r. matki rodziły w rewirze [obozowym szpitalu – przyp. A.W.], ale dzieci zabijano, a sam Dr Rosenthal odnosił trupy noworodków do kotłowni. Był okres, kiedy wszystkie przybyłe były badane ginekologicznie i u ciężarnych wywoływano zarazem sztuczne poronienie. W 1944 r. noworodków nie zabijano po narodzeniu, lecz wymierały niemal wszystkie, nie mogąc przejść ciężkich warunków obozowych.

fot.Bundesarchiv / CC-BY-SA 3.0

Eksperymentom przewodził doktor Karl Gebhardt.

Tę straszną relację potwierdza Gertruda Maron, która pracowała w przeznaczonym dla matek i niemowląt bloku 11. Opowiada, że było tam dużo dzieci kobiet przewiezionych do obozu z okupowanej Warszawy. Miały minimalne szanse na przeżycie. Nie kąpano ich, więc szybko nabywały chorób skórnych. Nabawiały się też zapalenia płuc, gdy przez zimny korytarz noszono je do karmiących matek. Jak podkreśla Maron, było to planowe działanie załogi obozu:

Wszystkie niemowlęta umierały w ciągu 1–2 tygodni po urodzeniu. (…) siostry niemieckie otrzymały instrukcje, by nie przeszkadzały w chorowaniu i umieraniu niemowląt. Toteż nie troszczono się o nie absolutnie – były skazane na wymarcie. Przez noc niemowlęta pozostawione były bez opieki. Rano znajdowało się je pogryzione niemiłosiernie przez robaki i szczury.

„Króle”

Z uwagi na fakt, że wiele kobiet trafiało do Ravensbrück z wyrokami śmierci, załoga obozu, poczynając od lata 1942 roku, postanowiła przeprowadzać na nich eksperymenty medyczne. Przewodził im doktor Karl Gebhardt, któremu asystowali pozostali lekarze z rewiru. Doświadczalnym operacjom poddano co najmniej kilkadziesiąt osób. Wybierano więźniarki zdrowe, głównie Polki.

Testowano przede wszystkim sposoby leczenia ran „frontowych”, na które narażeni byli niemieccy żołnierze. Operowanym łamano kości, wyjmowano ścięgna, pozostawiano im w ciele kawałki metalu. Wstrzykiwano im też zarazki tężca, zgorzeli gazowej, obrzęku złośliwego i inne. Warunki przeprowadzania tych zabiegów były nieludzkie. Jak wspomina Zofia Mączka, lekarka, która trafiła do obozu już we wrześniu 1941 roku:

Opatrunki były wykonywane zależnie od ochoty lekarzy ordynujących w rewirze, brudnymi narzędziami, niesterylizowanymi kompresami, a jeśli dokonywał opatrunki dr Rosenthal, stosował metody nieludzkiego znęcania się nad ofiarami, rozrywał rany narzędziami, wyżywał się sadystycznie, pół lub całkiem pijany, flirtując jednocześnie z asystującą mu Gerdą Quernheim. Wyniki operacji nie były kontrolowane, stan chorych niebadany…

Polki były operowane nawet po kilka razy. Wszystko odbywało się wbrew ich woli. Wzywano je pozornie na przesłuchanie, po czym obezwładniano. Budziły się następnego dnia, z rozległymi ranami. W najgorszej kondycji były te, na których testowano infekcje. „W pokoju, gdzie leżały chore z ranami infekowanymi dla eksperymentu, lub zainfekowanymi przez niechlujstwo lekarzy – był odór równający się tylko z odorem rozkładających się trupów” – opowiada więźniarka Zofia Sokulska.

„Ich bin doch kein Kanninchen!” („Nie jestem królikiem!”) – powiedziała jednemu z obozowych lekarzy Wanda Półtawska po takiej operacji. Załoga rewiru podchwyciła to określenie i zaczęła określać kobiety mianem „królików”. One same – te, które przeżyły – do dzisiaj mówią o sobie: „króle”.

Bilans krzywd

Liczbę ofiar Ravensbrück szacuje się na około 50 tysięcy. Wiele kobiet zmarło z powodu głodu i chorób, inne zabijano, początkowo strzałem w głowę, a od listopada 1944 roku – kierując do wybudowanej w pobliżu obozu komory gazowej. Część wysyłano na śmierć dalej, do Auschwitz i innych obozów.

fot.domena publiczna

Pod koniec kwietnia 1945 roku kilkaset więźniarek przekazano Czerwonemu Krzyżowi.

W ciągu sześciu lat istnienia obozu tylko nielicznym udało się uciec. Pierwszą próbę podjęła jeszcze w 1940 roku więźniarka o nazwisku Weiss, szybko jednak ją schwytano. W ramach kary oddano ją pod samosąd innym osadzonym, trzymanym na apelu tak długo, jak długo trwały jej poszukiwania. Strażniczki odczekały pół godziny… i zebrały jej ciało z placu. Więcej szczęścia miała Eugenia Kocwa, która zbiegła w maju 1944 roku – skorzystała z panującego w Ravensbrück chaosu, spowodowanego przeludnieniem.

Obóz ewakuowano w kwietniu 1945 roku, gdy zbliżała się do niego Armia Czerwona. Pod koniec tego miesiąca kilkaset więźniarek przekazano Czerwonemu Krzyżowi. 24,5 tysiąca kobiet rozpoczęło marsz śmierci. W momencie wyzwolenia – 30 kwietnia 1945 roku – w kobiecym piekle znajdowało się zaledwie 3,5 tysiąca przymusowych lokatorek.

Inspiracja:

Inspiracją do napisania artykułu stała się powieść Magdy Knedler Moje przyjaciółki z Ravensbrück, inspirowana świadectwami więźniarek opowieść o przyjaźni trwalszej od obozowych murów i silniejszej od brutalnych uderzeń strażników.

Bibliografia:

1. Wanda Kiedrzyńska, Ravensbrück, Książka i Wiedza 1965.
2. Mówią świadkowie Ravensbrück, oprac. Eugeniusz S. Kruszewski, Instytut Polsko-Skandynawski 2001.
3. Eugenia Kocwa, Ucieczka z Ravensbrück, Znak 1969.
4. Sarah Helm, Kobiety z Ravensbrück. Życie i śmierć w hitlerowskim obozie koncentracyjnym dla kobiet, Prószyński i S-ka 2017.
5. W obozie, Króle, Pod Zegarem, filmy dokumentalne z serii „Kobiety Ravensbrück”, realizacja Władysław Jurkow i in.

Sprawdź, gdzie kupić „Moje przyjaciółki z Ravensbrück”: