Co jedli i pili Słowianie?

Słowianie kochali jedzenie. Wszelka obrzędowość – czy to związana z końcem żniw, czy też wspominaniem bliskich zmarłych – stwarzała doskonałą okazję, by najeść się do syta i wypić trochę (lub więcej) alkoholu. A jak było na co dzień?

Kraina piwem płynąca

Zamiłowanie do piwa w naszym kraju jest znacznie starsze, niż mogłoby się wydawać. Piwowarstwo jest wręcz nierozerwalnie połączone z początkami polskiej państwowości. Jan Długosz w swoich kronikach zaznaczał, że nie znano u nas wina i oliwy, z upodobaniem stosowano natomiast piwo warzone z żyta, pszenicy, jęczmienia albo orkiszu. Chmiel na dawnych ziemiach polskich uprawiano prawdopodobnie już w X wieku. Wśród najstarszych zapisanych wzmianek o tej roślinie można wymienić informacje o uprawach i suszarniach Henryka III Wrocławskiego z 1225 roku czy też dokumenty z 1290 roku z dóbr Jędrzychowskich. Ich właściciel miał zastrzec, że chmiel potrzebny do piwa ma być hodowany tylko we własnym kraju.

fot.Eduard von Grützner/domena publiczna

Dodatek chmielu do piwa to w historii piwowarstwa dosyć nowe odkrycie.

Jednak dodatek chmielu do piwa to w historii piwowarstwa dosyć nowe odkrycie. Kraje słowiańskie wyprzedziły pod tym względem resztę Europy. Ale zanim to nastąpiło, napój tak chętnie spożywany był pozbawiony zielonych szyszek. Szybciej się przez to psuł, miał mniej alkoholu i brakowało w nim znanej dziś goryczki. Samo słowo „piwo” pochodzi od prasłowiańskiego pivo lub piti czyli po prostu „napitek”, „pić”. Można było je pić zarówno na co dzień, jak i przy specjalnych okazjach, bez ograniczeń wiekowych. Natomiast jeśli ktoś szukał mocniejszego alkoholu, sięgał po miód pitny.

Słowiańska herbatka

A co oprócz piwa i oczywiście wody? Ciekawym i niezwykle zdrowym napojem jest oskoła, czyli sok z brzozy. Zbiera się go wczesną wiosną, nacinając drzewa na głębokość około 4 cm. Z jednego, dosyć grubego pnia można uzyskać nawet do 15 litrów płynu. Poza słodkawym, a jednocześnie orzeźwiającym smakiem oskołę ceniono za wiele właściwości leczniczych.

Wśród ciepłych napojów wymienić można nie tylko napary z takich ziół jak mięta czy pokrzywa. Jak się okazuje, Słowianie mieli swoją wersję herbaty na długo przed tym, jak zaczęto importować ją do Europy. O czym mowa? O wierzbówce kiprzycy. Najwcześniej tę roślinę zaczęto fermentować i suszyć na ziemiach dzisiejszej Rosji – już w XII wieku. Herbata z niej zawiera wiele substancji prozdrowotnych, nie ma natomiast kofeiny. Samo występowanie wierzbówki jest ciekawe. Pojawia się niemal na całym świecie i jest jedną z pierwszych roślin, które wyrastają po pożarach lasów.

Czytaj też: „Jeśli Ci wódka przeszkadza w pracy, to przestań pracować”* – o kulturze picia w przedwojennej Polsce

Co na stołach?

Niezwykle mylące może być wyobrażenie szlacheckiego stołu uginającego się pod tłustymi, mięsnymi daniami. Słowianie tworzyli społeczności przede wszystkim rolnicze i stosunkowo rzadko polowali. Podstawą ich diety były warzywa, kasze, nabiał i ryby, a także rośliny i grzyby znalezione w lasach. Pozostałości archeologiczne, takie jak zwierzęce kości, wskazują na marginalną rolę dziczyzny. Ta oczywiście również się pojawiała, jednak jeśli już jedzono mięso, zdecydowanie częściej pochodziło ono od zwierząt hodowlanych, czasem ptactwa.

Mięso było posiłkiem „luksusowym”. Przechowywano je po nasoleniu i wysuszeniu. Znajdujemy dziś również pozostałości po dawnych wędzarniach. W czasach wczesnośredniowiecznych korzystano z technik wędzenia na zimno i gorąco, które dawały produkty o różnym smaku i trwałości.

fot.Silar /CC BY-SA 4.0

Podstawą diety były warzywa, kasze, nabiał i ryby, a także rośliny i grzyby znalezione w lasach.

A jeśli komuś „od święta” zamarzyła się dziczyzna? Stępice, czyli pułapki służące do polowań, opierały się na mechanizmie podobnym do tego, który znamy dziś. Gdy zwierzę stanęło na urządzeniu, jego noga zapadała się i zostawała uwięziona. Pułapki stosowano już w epoce brązu. Znajdowano je m.in. na terenie Mazowsza, Polesia i Małopolski. Najstarsze dokumenty, w których są wymieniane, pochodzą z XIII wieku. Długość stępicy mogła przekraczać metr.

Znacznie częściej od dzikich zwierząt jadano jednak ryby. Wśród narzędzi służących do rybołówstwa, oprócz oczywiście haków i sieci, pojawiają się też więcierze. Więcierz to podłużna pułapka na ryby. Znaleziono taką chociażby na dnie Jeziora Lednickiego. Wiklinowa konstrukcja o długości nieco ponad 1,6 metra zaczyna się dosyć szerokim otworem. Całość zwęża się stopniowo, co sprawia, że ryba może bez problemu dostać się do środka, jednak później nie może już wypłynąć. Znalezisko datuje się na VIII wiek.

Czytaj też: Słowianie, czyli właściwie kto?

Skarby z przypalonych garnków

Stały dostęp do mleka sprawił, że Słowianie już we wczesnym średniowieczu zaczęli wytwarzać sery. Poza tym pijano maślankę i serwatkę. Jednak niewątpliwy prym wśród posiłków wiodły produkty roślinne. Wśród upraw można było znaleźć m.in. zboża, rośliny strączkowe, marchew, ogórki, kapustę, cebulę, koper czy rzepę. Na co dzień jadano chleby, podpłomyki, kołacze i różne polewki jednogarnkowe. Większość ciepłych posiłków prawdopodobnie miała konsystencję półpłynną. Na stołach często pojawiały się też kluski, kasze i grzyby. A poza tym – różne owoce. Najczęściej jabłka, gruszki, śliwki i jarzębina. Skąd o tym wiemy? Przede wszystkim dzięki… przypalonym naczyniom. Resztki przypalonego jedzenia dostarczają informacji o składzie posiłków całe wieki później.

fot.Silar/CC BY-SA 4.0

Na stołach często pojawiały się też kluski, kasze i grzyby. A poza tym – różne owoce. Najczęściej jabłka, gruszki, śliwki i jarzębina.

Co ciekawe, pomocne okazują się też zęby. Nasi przodkowie musieli zmagać się z próchnicą. A w szczególności ci, którzy mieszkali w większych ośrodkach. Świadczy to o znacznie większym spożyciu cukrów, przede wszystkim z miodów i owoców. Z kolei w mniej zaludnionych miejscach zgryz ludzi był w znacznie lepszym stanie. Choć tu z znacznie częściej zęby były mocno wytarte – prawdopodobnie od słabo zmielonej mąki.

Źródła:

1. Długosz J., Jana Długosza kanonika krakowskiego. Dziejów polskich ksiąg dwanaście, Kraków 1867
2. Forsyth M., Krótka historia pijaństwa. Na rauszu przez wieki. Jak, dlaczego, gdzie i kiedy człowiek sobie popijał, Wrocław 2018
3. Gloger Z, Encyklopedja staropolska ilustrowana t.4, Warszawa 1903
4. Merski R., Kuchnia dawnych Słowian, Wrocław 2022
5. Strzelecka H., Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa, Warszawa 2000