Obok choinki są nieodłącznym elementem każdych Świąt Bożego Narodzenia. Wydaje nam się, iż kolędy są tak stare, że istniały od zawsze. Ale czy rzeczywiście?
Co ciekawe, początkowo kolędy miały niewiele wspólnego z Bożym Narodzeniem. Stanowiły po prostu wesołe pieśni noworoczne, wywodzące się z tradycji ludowych. Z czasem ich tworzeniem zaczęli się zajmować nawet wybitni kompozytorzy.
Radosne pieśni noworoczne
Etymologii słowa kolęda można doszukiwać się w łacinie. Termin calende w dosłownym tłumaczeniu oznacza „pierwszy dzień miesiąca”. Już Słowianie określali w ten sposób pierwszy dzień roku, który obchodzili jako święto godowe. Pierwotnie zatem kolęda była całkowicie świecką, radosną pieśnią śpiewaną na powitanie nowego roku.
Także w starożytnym Rzymie 1 stycznia był dniem szczególnym. W tym terminie najważniejsi urzędnicy cesarstwa – konsulowie – przejmowali swój urząd. Z kolei w 46 r. p.n.e. Juliusz Cezar jednym ze swoich dekretów ogłosił ten dzień administracyjnym początkiem roku. Kolędy stały się wtedy pieśniami, przy pomocy których nie tylko witano nowy rok, ale także składano sobie życzenia pomyślności.
fot.domena publicznaCo ciekawe, początkowo kolędy miały niewiele wspólnego z Bożym Narodzeniem.
Elementy bożonarodzeniowe pojawiły się w kolędach wraz z rozwojem chrześcijaństwa, które przejęło mnóstwo rzymskich zwyczajów i obrzędów. Jednym z nich było właśnie kolędowanie, czyli tradycyjne składanie wizyt najbliższym i wręczanie im upominków z okazji początku kolejnego roku. Z czasem kolędy stały się śpiewanymi po łacinie pieśniami obrzędowymi, które swoją treścią nawiązywały do ewangelii. Nie były to jednak pieśni typowo świąteczne i bożonarodzeniowe.
Czytaj też: „Wyrzygaj, by zjeść, jedz, by wyrzygać!” – jak NAPRAWDĘ ucztowali starożytni Rzymianie?
Pierwsza średniowieczna kolęda
Kiedy powstała chrześcijańska pierwsza kolęda? Niestety na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Za pierwszą kolędę w znaczeniu religijnym możemy uznać łacińską pieśń Jesus refulsit omnium (Jezus oświeca wszystko). To dzieło św. Hilarego, pochodzące jeszcze z IV wieku, a dokładniej z 336 roku, kiedy to odnotowano pierwsze w historii obchody Bożego Narodzenia. Wielu badaczy twierdzi jednak, że utwór ten bardziej należy uznawać za hymn. W zasadzie aż do XIII wieku kolędy nie były śpiewane w trakcie nabożeństw. Po raz pierwszy dokonał tego św. Franciszek z Asyżu, który zaintonował bożonarodzeniową pieśń w zorganizowanej przez siebie szopce.
fot.Pál Böhm /domena publicznaKiedy powstała chrześcijańska pierwsza kolęda?
Jakie są inne „kandydatki” na pierwszą w dziejach kolędę? W średniowieczu powstała m.in. francuska pieśń Przyjazne zwierzęta, opowiadająca o zwierzętach otaczających Chrystusa podczas narodzin. Jej historia sięga XII wieku, co czyni ją silnym pretendentem do miana najstarszej kolędy. Co ciekawe, w wielu francuskich i brytyjskich parafiach śpiewana jest nawet obecnie. Z podobnego okresu pochodzi także niemiecko-łacińska kolęda In Dulci Jubilo (później pojawiła się w twórczości Jana Sebastiana Bacha).
Tak naprawdę dopiero z chwilą wynalezienia prasy drukarskiej przez Jana Gutenberga w połowie XV wieku kolędy zaczęły żyć na stronach ksiąg i pergaminów. Dzięki temu słowa i melodie wielu z nich przetrwały do dziś. Z czasem każdy chrześcijański kraj wykształcił swój własny kanon pieśni bożonarodzeniowych, które z czasem przeniosły się z ulic i placów do wnętrz kościołów.
Czytaj też: Najdziwniejsze i najbardziej niepokojące kartki świąteczne
Polskie zabytki kolędowe
Polska nie pozostawała w tyle na tle innych państw chrześcijańskich. Pierwsza kolęda w naszym języku – Zdrow bądź krolu anjelski – datowana jest już na 1424 rok. Jej tekst zapisany został w kazaniu księdza Jana Szczekny, magistra praskiego, późniejszego mnicha cysterskiego i spowiednika królowej Jadwigi. Pieśń ta odnaleziona została dopiero pod koniec XIX wieku w Petersburgu, w rękopisie Biblioteki Załuskich pochodzącym prawdopodobnie z biblioteki wikariuszy wiślickich.
Wiele polskich kolęd, zarówno tych śpiewanych do dziś, jak i tych już zapomnianych, pochodzi z XV i XVI wieku. Są one najczęściej pieśniami ludowymi lub przekładami pieśni łacińskich. I tak zapewne z łacińskiego utworu Dies est laetitiae powstała znana kolęda Anioł pasterzom mówił. Jej siedem zwrotek, bez zapisu nutowego, odnaleziono w pochodzącym z 1551 roku rękopisie kórnickim.
fot. Albert Chevallier Tayler/domena publiczna Wiele polskich kolęd, zarówno tych śpiewanych do dziś, jak i tych już zapomnianych, pochodzi z XV i XVI wieku.
Za jedną z najpiękniejszych polskich kolęd uznaje się utwór stworzony pod koniec XVIII wieku przez poetę Franciszka Karpińskiego. Pieśń o Narodzeniu Pańskim znana jest nam dziś bardziej jako Bóg się rodzi. Co ciekawe, powstała na specjalne zamówienie księżnej marszałkowej Izabeli z Czartoryskich Lubomirskiej, a po raz pierwszy odśpiewana została w kościele w Białymstoku. W zależności od okresu i regionu śpiewana była na różne melodie. (Najbardziej popularna utrzymana jest w rytmie poloneza). Niektórzy historycy uważają nawet, że jest to nawiązanie do poloneza koronacyjnego królów polskich z czasów Stefana Batorego.
Czytaj też: Boże Narodzenie 1920. O czym myśleli i jak spędzali święta Polacy sto lat temu?
Najsłynniejsza kolęda na świecie
Jest i taka kolęda, która przetłumaczona została na ponad 300 języków i dialektów (w tym afrykański, dolnołużycki, grenlandzki, zulucki i tajski). Stille Nacht, czyli Cichą Noc, odśpiewano po raz pierwszy podczas pasterki w 1818 roku w miasteczku Oberndorf pod Salzburgiem. Dwa lata wcześniej tamtejszy ksiądz, Joseph Mohr, napisał słowa, do których powstała melodia autorstwa Franza Xavera Grubera (organisty z pobliskiej parafii). Niedługo potem odpis kolędy pojawił się w Salzburgu, a następnie zawędrował do innych niemieckich miast. Dziś Cicha noc jest znana i śpiewana na całym świecie.
Bibliografia:
- Hubert Nowak, Najstarsze polskie kolędy, veritasdehistoria.wordpress.com (dostęp 30.09.2021).
- Mieczysław Klimowicz, Oświecenie, PWN 2012.
- Encyklopedia muzyki, Andrzej Chodkowski (red.), PWN 1995.
- Marta Kucharczyk, Czego nie wiecie o Cichej Nocy? Ta kolęda śpiewana jest aż w 330 językach, na całym świecie! Skąd wzięła się jej fenomenalna kariera?, National Geographic (dostęp: 30.09.2021).
- Joe Lynch, What’s the World’s Oldest Christmas Carol?, Billboard.com (dostęp: 30.09.2021).
KOMENTARZE (3)
Zapomnieliście o „Adeste Fideles” („Come All Ye Faithful”), która powstała w XIII wieku po angielsku i po łacinie i aż do XIX wieku była najpopularniejszą kolędą w Europie.
Od kiedy to XVIII w. to epoka renesansu?
„Etymologii słowa kolęda można doszukiwać się w łacinie. Termin calende w dosłownym tłumaczeniu oznacza „pierwszy dzień miesiąca”. Już Słowianie określali w ten sposób pierwszy dzień roku, który obchodzili jako święto godowe ” czyli mam rozumieć, że Słowianie na swój Nowy Rok mówili „calende” – ciekawa koncepcja.
Co to za języki : afrykański i zulucki ?
Co za nieuk to pisał?