Podział, rzeź i upadek. Czy powstanie krakowskie w ogóle mogło się udać?

Historia dwóch powstań narodowych wskazywała wyraźnie, że zwycięstwo jest możliwe tylko przy licznym wsparciu ze strony chłopstwa. Doskonale rozumiał to Kościuszko, który był gorącym zwolennikiem reform społecznych. Doświadczenia z powstania kościuszkowskiego i listopadowego nie były budujące. Szlachta (a przynajmniej jej dominująca część) prędzej zgodziłaby się na upadek kraju niż choćby drobne zmiany poprawiające byt chłopów. Na takie ustępstwa nie zgodził się Sejm, gdy w 1831 roku rosyjskie wojska maszerowały na Warszawę.

Po klęsce powstania listopadowego ruch spiskowy przeniósł się do Galicji, gdzie panowała największa swoboda. Wciąż myślano o kolejnym zrywie narodowym. Najwięcej działo się w związku z tym w Rzeczpospolitej Krakowskiej. W 1835 roku utworzono tam Stowarzyszenie Ludu Polskiego, głoszące hasła reformatorskie. Jego działaczem był Edward Dembowski – późniejszy organizator powstania krakowskiego, w momencie jego wybuchu zaledwie 24-letni.

Działacze tacy jak Dembowski postulaty niepodległościowe łączyli ze społecznymi. Wnioskowali o zniesienie dawnych feudalnych stosunków, likwidację pańszczyzny, uwłaszczenie chłopów i wprowadzenie demokratycznych rządów.

Ze szlachtą nie. Przeciw panom – tak!

Spiskowcy wykazali się wyjątkowym brakiem realizmu. Szanse pozyskania ludności chłopskiej w ówczesnych warunkach były praktycznie zerowe. Także zaangażowanie ze strony szlachty było umiarkowane. Na wsi galicyjskiej wrzało, narastało poczucie krzywdy, gniew wobec szlachty oraz pragnienie zemsty za przemoc fizyczną, ekonomiczną, zniewolenie i upodlenie. Dla chłopa wrogiem był „pan”, a obrońcą cesarz i jego administracja. Faktycznie, Austriacy ukrócili przemoc i wyzysk, ale w tych reformach nie poszli zbyt daleko.

Mimo to w oczach chłopów stali się ich obrońcami. Umiejętnie rozgrywali tę kartę przeciw polskiej szlachcie. Oczekiwanie, że w tych warunkach chłopi zwrócą oręż przeciwko „dobroczyńcom” u boku znienawidzonej szlachty, było mocno życzeniowe.

Czytaj także: Czy polskie powstania narodowe miały jakikolwiek sens?

W pierwszych dniach powstania, w lutym 1846 roku, do walki ruszyły niewielkie oddziały, próbujące atakować słabsze posterunki austriackie. Siły powstańcze były raczej nikłe, więc Austriacy nie musieli się specjalnie angażować w tłumienie insurekcji.

Orzeł z czasów powstania krakowskiego

Tym bardziej, że sprawę w swoje ręce wzięli chłopi, którzy przerażeni rozpowszechnianymi przez Austriaków wiadomościami o powstaniu szykowanym przez szlachtę, masowo ruszyli zapobiec temu „nieszczęściu”. Chłopi atakowali niewielkie odziały, a pojmanych powstańców odstawiali zaborcom.

W tym samym czasie, głównie w Galicji Zachodniej, chłopi pod przywództwem Jakuba Szeli zaczęli napadać na szlacheckie dwory. W często okrutny sposób wymordowali około tysiąca osób. Wydarzenia te nazwane zostały „rabacją” lub „rzezią galicyjską”.

Austriacy ratują powstańców

Centrum wydarzeń stał się Kraków, gdzie udało się zmobilizować około 6 tysięcy powstańców (z czego tylko 2 tysiące miało broń). Kraków miał wówczas status Wolnego Miasta – Rzeczpospolitej Krakowskiej. 22 lutego ukonstytuował się tam Rząd Narodowy, który ogłosił Manifest do Narodu Polskiego.

Największą tragedią powstania były wydarzenia – bo trudno nawet nazwać je bitwą – w Gdowie. Najpierw jednak powstańcom udało się zająć Wieliczkę i wzmocnić siły w tym rejonie do 380 bojowników, uzbrojonych m.in. w lance i kosy osadzone na sztorc. 26 lutego dotarli do Gdowa. W pobliżu miejscowości znajdował austriacki oddział liczący 500 pieszych i 170 kawalerzystów. Strzały oddane w kierunku polskich wartowników spowodowały ich ucieczkę.

fot.Józef Bohdan Dziekoński

Dembowski próbował jeszcze przemówić do chłopów, idąc z krzyżem w procesji, ale zginął od austriackiej kuli.

W Gdowie naprzeciw Austriakom wybiegli pozostali zdezorientowani powstańcy. Wybuchła panika i zaczął się bezładny odwrót. Powstańców przypartych do cmentarnego muru i rzucających broń dopadli chłopi. Mordowali ich bez opamiętania. Zginęło 154 bojowników, a 59 dostało się do niewoli.

Ci, którzy przeżyli, ratunek zawdzięczają austriackim oficerom. Po stronie wroga nikt nie odniósł obrażeń. Austriacy bez problemu zajęli Kraków. Nim to się stało, Dembowski próbował jeszcze przemówić do chłopów, idąc z krzyżem w procesji, ale zginął od austriackiej kuli.

Czytaj także: Rabacja galicyjska. Przyczyny i przebieg rzezi ziemian w lutym 1846 roku

O dwa lata za wcześnie

Powstanie nie wybuchło w innych zaborach mimo podjętych prób. Nie objęło też Galicji Wschodniej. We Lwowie sprzeciwił się mu Franciszek Smolka, który już wyrastał na lidera patriotycznych ruchów w Galicji. Uznał on, że rebelia zaszkodziłaby interesowi narodowemu. Na tych ziemiach nie doszło również do wydarzeń określanych jako „rzeź galicyjska”.

Kraków stracił status Wolnego Miasta, jednak włączenie do państwa austriackiego przyspieszyło rozwój miasta. Austriacy spacyfikowali chłopski bunt, a w 1848 roku znieśli pańszczyznę. Powstanie okazało się też falstartem: dwa lata później wybuchła Wiosna Ludów.

Bibliografia:

1. Adam Leszczyński: „Ludowa Historia Polski”, Warszawa, 2020.
2. Bolesław Limanowski: „Historja Ruchu Rewolucyjnego w Polsce w 1846 r.”, za www.rcin.org.pl.