Kazimierz Jagiellończyk. Najlepszy polski władca?

Aby zrozumieć fenomen i polityczne wyczucie najmłodszego syna Władysława Jagiełły, musimy cofnąć się do 1440 roku. Na Litwie zamordowano wówczas wielkiego księcia Zygmunta Kiejstutowicza. Tamtejsi bojarzy, pragnąc oderwać się od Polski, jego następcą obwołali 13-letniego Kazimierza, brata króla Władysława III Warneńczyka. Protesty zaskoczonych tym ruchem Polaków zdały się na nic. A ponieważ wybór zapadł bez zgody polskiego monarchy i sejmu, można go było uznać za zerwanie zawartych jeszcze przez Kiejstutowicza porozumień.

fot.domena publiczna

Kazimierz IV Jagiellończyk rządził w latach 1447-1492.

Co oczywiste, nastoletni książę wcale władzy nie sprawował. W jego imieniu robili to możnowładcy z potężnym Janem Gierztołdem na czele. Dopiero z czasem Kazimierz nabrał doświadczenia. Poznał techniki rządzenia i nauczył się pozbywać przeciwników i intrygantów. Z marionetki stał się prawdziwym władcą. Miarą jego usamodzielnienia nich będzie fakt, że aż siedmiokrotnie był obiektem zamachów.

Tymczasem w 1444 roku w bitwie pod Warną zginął Władysław Warneńczyk. Nie miał dzieci, więc jego młodszy brat stał się naturalnym kandydatem do tronu. Nadwiślańska szlachta liczyła na to, że w zamian za koronę książę potwierdzi i rozszerzy jej przywileje, a także znowu podporządkuje Litwę Polsce. W efekcie w sierpniu 1445 roku do Wilna przybyło poselstwo z zaproszeniem dla Kazimierza. Niestety, jego formę Jagiellończyk uznał za obraźliwą. Zaczęto mu bowiem stawiać liczne i dość zawiłe warunki.

Nic dziwnego, że wielki książę zwlekał z ogłoszeniem ostatecznej decyzji. Argumentował, że skoro nie znaleziono ciała poprzedniego króla, to nie może być mowy o wyborze nowego. Oczywiście nie zamierzał rezygnować z korony, ale postanowił ją zdobyć na własnych warunkach.

fot.Aleksander Lesser/domena publiczna

Kazimierz przez trzy lata zwlekał z przyjęciem polskiej korony.

Miesiące mijały, a polscy możni stawali się coraz bardziej niecierpliwi. Pojawiło się nawet kilku kandydatów, którzy bez szemrania przyjęliby tron. Kazimierz  jednak postawił sprawę jasno: „gdyby kto mimo jego woli usiąść chciał na polskim tronie, tego uważać będzie za swego wroga i postara się wszelkimi siłami, aby go strącić z niego i wygnać”. Sam dopiero w 1447 roku uznał, że jego czas nadszedł. Został koronowany 25 czerwca tego roku na Wawelu. I tak rozpoczęły się jego 45-letnie rządy Polską. Jakie były jego największe dokonania?

Krzyżacy na kolanach

Choć bitwa pod Grunwaldem zakończyła się pełnym zwycięstwem wojsk polsko-litewskich, nie powaliła zakonu krzyżackiego na kolana. Wciąż był silny, ale pozbawiony wpływów z łupów wojennych coraz boleśniej odczuwał problemy finansowe. By im zaradzić, podnosił podatki i nakładał cła. Nic dziwnego, że frustracja wśród chłopów i mieszczan nasilała się. Jednocześnie wzrastało poparcie dla przyłączenia państwa zakonnego do Korony.

W takich okolicznościach już w 1440 roku powstał Związek Pruski, prężna organizacja szlachty i miast pruskich, w tym najważniejszych – Gdańska i Torunia. W ciągu kilku miesięcy dołączyły do niego prawie wszystkie ośrodki państwa krzyżackiego. Zakon nie przyglądał się temu bezczynnie: próbował walczyć ze sprzysiężeniem z pomocą najwyższych władz świeckich i kościelnych. Legat papieski w 1450 roku uznał członków organizacji za wyklętych, a cesarz trzy lata później skasował Związek i skazał 300 jej członków na śmierć.

W państwie zakonnym dosłownie się zagotowało. 4 lutego 1454 roku w całych Prusach rozpoczęło się powstanie. Zamki przechodziły w ręce Związku, a u polskiego króla pojawili się jego wysłańcy z prośbą o wsparcie. I dostali je. Jagiellończyk wypowiedział wojnę Krzyżakom, oficjalnie ogłosił wcielenie ich ziem do Korony, a mieszkańcom nowej dzielnicy nadał takie same przywileje, jakie obowiązywały w Polsce. Zaczęła się wojna.

Już na wiosnę 1454 roku król z armią ruszył na północ. Po drodze kolejne miasta oddawały mu hołd. Ale i zakonnicy nie zamierzali składać broni. Do Prus docierali żołnierze najemni. Do walnego starcia doszło 18 września pod Chojnicami, gdzie okazało się, że polskie pospolite ruszenie nie miało szans w walce z zawodowym wojskiem. Klęska była druzgocąca. Krzyżacy zaczęli odzyskiwać stracone terytoria. Co gorsza, skarb Królestwa był już pusty, a ludzie buntowali się przeciwko kolejnym podatkom…

fot.Ludwig Rosenfelder/domena publiczna

Kazimierz wykupił Malbork od zbuntowanego stronnika Krzyżaków, Ulryka Czerwonki.

Na nasze szczęście, Krzyżacy byli w podobnej sytuacji. I to oni zbankrutowali pierwsi. Ich najemnicy, nie mogąc doczekać się wypłaty, zaczęli nawet atakować swoich pracodawców! Kulminacją tych wydarzeń był czyn czeskiego dowódcy Urlyka Czerwonki, który sprzedał stronie polskiej Malbork, Iławę i Tczew.

Polsce bankructwa udało się uniknąć, ale do końca wojny było jeszcze daleko. Ostatecznie o zwycięstwie Polski przesądziło oddanie w 1462 roku dowództwa Piotrowi Duninowi. Już we wrześniu nad Zalewem Wiślanym Polacy opanowali wszystkie krzyżackie okręty. A gdy w 1466 roku padły Chojnice, ostatni krzyżacki bastion na Pomorzu, rozpoczęły się trudne rozmowy pokojowe.

Traktat, który podpisano 19 października 1466 roku w toruńskim Dworze Artusa, oznaczał pełny triumf Korony. W myśl jego postanowień Pomorze Gdańskie, ziemia chełmińska i michałowska, a także Malbork i Elbląg były odtąd polskie. Reszta państwa zakonnego stała się lennem Królestwa. Co więcej, każdy nowy wielki mistrz był zobowiązany do złożenia swojemu seniorowi hołdu lennego. Nie mógł też samodzielnie prowadzić polityki zagranicznej i miał udzielać Polsce pomocy zbrojnej na każde jej żądanie.

Wojna z papieżem

Rola papieży w średniowieczu była nie do przecenienia. Nie tylko pełnili rolę zwierzchników Kościoła, ale także byli arbitrami w sporach międzynarodowych. Próbowali wywierać też wpływ na politykę poszczególnych państw. Dysponowali w końcu niezwykłą bronią, dzięki której mogli „zmiękczyć” swoich adwersarzy – klątwą.

Tymczasem Kazimierz IV Jagiellończyk od początku swoich rządów forsował model, w którym to władza świecka przeważała nad władzą duchową. Był to, jak na owe czasy, plan iście rewolucyjny. Król posunął się nawet do tego, że zażądał od papieża prawa do obsadzania w kraju stanowisk kościelnych. W episkopacie chciał mieć ludzi wiernych sobie, a nie papieżowi.

Trzeba przyznać, że monarsze sprzyjało szczęście. Papieżowi Mikołajowi V, który wplątał się w spór z antypapieżem Feliksem V, bardzo zależało na jego poparciu. W zamian za nie Jagiellończyk mógł swobodnie wyznaczać kandydatów do godności duchownych w Polsce. Przysługiwała mu też  część sum zbieranych na rzecz Rzymu.

fot.Cristofano dell’Altissimo/domena publiczna

Kazimierz toczył z papieżem Mikołajem V spór o prawo do obsadzania stanowisk kościelnych.

Niewygodny dla papiestwa sojusz szybko się jednak skończył. Gdy tylko Mikołaj V umocnił się na tronie Piotrowym, chciał wrócić do poprzedniego stanu rzeczy. Tylko rozsierdził tym króla, który konsekwentnie robił swoje i obsadzał urzędy kościelne własnymi ludźmi.

Konflikt osiągnął apogeum w 1460 roku, gdy zwolnił się stolec biskupi w Krakowie. Kazimierz zaproponował na to stanowisko Jana Gruszczyńskiego, a papież – wówczas już Pius II – Jakuba z Sienna. Konsekrowany został ten ostatni, co wsparła część małopolskich możnych., Król wpadł w furię. Nominat i jego stronnicy stracili majątki i zostali wygnani z kraju. A monarcha, jak opowiada w książce „Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana” doktor habilitowany Piotr Węcowski, nie zamierzał ustąpić:

Nie pomogła nawet mediacja legata papieża Piusa II. I ostatecznie w tym sporze zwyciężył. W styczniu 1463 roku poddał sprawę pod werdykt sejmu w Piotrkowie, gdzie posłowie bali się mu przeciwstawić. Pod taką presją Jakub z Sienna ukorzył się przed Kazimierzem i zrzekł się biskupstwa krakowskiego.

Jagiellończyk udowodnił jednak przy tym, że jest wybornym politykiem. Mianował Jakuba biskupem wrocławskim. Tym gestem przeciągnął duchownego na swoją stronę.

fot.domena publiczna

Kazimierz i Elżbieta Rakuszanka doczekali się aż trzynaściorga dzieci.

Trzeba dodać, że nie zawsze spory o obsadę godności kościelnych kończyły się według myśli Kazimierza. W 1478 roku próbował przeforsować kandydaturę Wincentego Kiełbasy na stanowisko biskupa warmińskiego. Ostatecznie objął je jednak popierany przez pruską szlachtę i mieszczan Mikołaj Tungen. Było to zgodne z postanowieniami pokoju toruńskiego, więc tym razem monarcha się ugiął.

Potęga Jagiellonów

Kto, jak kto, ale Kazimierz potrafił zadbać o przyszłość swoich dzieci. A miał ich niemało. Jego żona, Elżbieta Rakuszanka z Habsburgów, nieprzypadkowo zyskała zaszczytny tytuł Matki Królów. Powiła trzynaścioro dzieci, z których aż jedenaścioro przeżyło okres dziecięcy. Był to, jak na owe czasy, niezwykły wyczyn. Zwłaszcza, że na sześciu synów, czterech zostało królami, a jeden został nawet ogłoszony świętym.

Wszystkie córki zostały pomyślnie wydane za mąż. Jadwiga poślubiła księcia bawarskiego, Zofia została żoną margrabiego brandenburskiego, Anna – księcia pomorskiego,  Barbara – księcia saskiego, a Elżbieta –  księcia legnickiego. Ale to ich bracia byli dla króla kluczem do stworzenia potęgi Jagiellonów. Walczył orężem, pieniędzmi i wpływami o korony dla swoich męskich potomków.

Władysław, pierwszy syn Kazimierza i Elżbiety, w 1471 roku został władcą Czech. Choć jego roszczenia do korony były uzasadnione, osadzenie go na tronie w Pradze okazało się skomplikowaną operacją. Jak referuje  w książce „Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana” Piotr Węcowski:

W 1457 roku, zaraz po śmierci Władysława Pogrobowca, brata Elżbiety, który panował zarówno w Czechach, jak i na Węgrzech, Jagiellonowie zgłosili pretensje do czeskiego tronu. Jednak w obu krajach władzę przejęli tzw. kandydaci narodowi, niezwiązani z żadną dynastią – na Węgrzech Maciej Korwin, syn słynnego wodza Jánosa Hunyadyego, a w Czechach husycki możnowładca Jerzy z Podiebradów.

Jak udało się zabezpieczyć tron dla dziedzica z Polski? Kazimierz postanowił wystąpić po stronie husyckiego króla Czech przeciwko papieżowi i cesarzowi. W 1462 roku w Głogowie zawarł z Jerzym układ: w zamian za swoje poparcie otrzymał zapewnienie, że po śmierci Jerzego korona przypadnie Władysławowi Jagiellończykowi. Tak też się stało i po dziewięciu latach, w sierpniu 1471 roku, syn polskiego monarchy zasiadł na praskim tronie.

Król znad Wisły zawalczył też o tron węgierski, gdy w 1490 roku zmarł Maciej Korwin. Chciał, by zasiadł na nim jego kolejny syn, Jan Olbracht. Ostatecznie korona przypadła jednak Władysławowi, który pokonał brata w wyścigu.

Kazimierz – najlepszy polski władca?

Rządy Kazimierza było długie i bez wątpienia bardzo owocne. Pamiętajmy, że początki jego panowania były niezwykle trudne. Przez siedem lat – od 1440 do 1447 roku – kraj w zasadzie nie miał władcy. Jagiellończyk po przyjeździe z Litwy musiał więc niemal od początku organizować cały system władzy. Kraj trzeba było wzmocnić i ustabilizować.

fot. Josef Kriehuber/domena publiczna

Syn Kazimierza, Władysław Jagiellończyk, zasiadł na tronie Czech i Węgier.

Nie ma wątpliwości, że syn Jagiełły odniósł ogromny sukces. Imperium jego dynastii rozciągało się od Bałtyku do Morza Czarnego. W chwili śmierci monarchy w 1492 roku Jagiellonowie rządzili Polską, Litwą, Czechami i Węgrami. Nie przypadkiem więc Kazimierz uważany jest za jednego z najwybitniejszych władców, jakich miała Polska.

Ale czy był najwybitniejszy? Niekoniecznie. Chyba jednak najlepszą oceną podsumowującą 45 lat jego rządów jest opinia wybitnego historyka Pawła Jasienicy: „Kazimierz najwyżej dorównywał ojcu, którego wielu Piastów przerastało o głowę”.

Polecamy video: Klątwa Jagiellończyka?. Seria tajemniczych zgonów po otwarciu grobu polskiego króla…

Źródła:

1. Mirosław Maciorowski, Beata Maciejewska, Władcy Polski. Historia na nowo opowiedziana, Agora 2018.
2. Maria Bogucka, Kazimierz Jagiellończyk i jego czasy, Państwowy Instytut Wydawniczy 1981.
3. Paweł Jasienica, Polska Jagiellonów, Prószyński i S-ka 2018.
4. Sławomir Koper, Jagiellonowie. Schyłek średniowiecza, Bellona 2017.
5. Małgorzata Duczmal, Jagiellonowie, Wydawnictwo Literackie 1996.