Polska wcale nie odzyskała niepodległości 11 listopada. Ta data po prostu nie ma sensu

Na pierwszej stronie krakowskiego tygodnika „Nowości Illustrowane” pysznił się biały orzeł. Na jego rozpostartych skrzydłach umieszczono herby Krakowa i Poznania. Pośrodku zaś – warszawską syrenkę. Głowę ptaka wieńczyła korona. Nad całą tą kompozycją umieszczono krótki, konkretny tytuł: „Niepodległa i zjednoczona”.

Przejmowanie władzy od Niemców w listopadzie 1918 roku na obrazie Stanisława Bagieńskiego.

Stronę dalej, jako tekst otwierający numer, drukowano wiersz, pod mówiącym wszystko tytułem: „W dniu Zmartwychwstania”. W jednej ze zwrotek autor podkreślił, że „nam Ojczyzny nie oddali świata wielmoże”, ale że takie były „przeznaczenie i wyroki Boże”. Dalej zaś podkreślił, że walka o wolność dobiegła końca. I że można już otwarcie świętować:

Dziś spokojnie żyć możemy między braćmi swymi,
Nikt nam więcej nie zagrabi plonów naszej ziemi!

Dziś już nikt do obcej mowy nie przymusi dziecka,
Już nie zajmie chłopu drogi rogatka niemiecka!

Nikt nam dziś już nie zabroni myśleć, czuć po swojsku,
A gdy w wojsku służyć będziem, to już w polskim wojsku!

Numer ukazał się w roku 1918. Konkretnie zaś 19 października. I już wówczas był wyraźnie spóźniony.

Pierwsza strona Nowości Illustrowanych z 19 października 1918 roku. Temat numeru – odzyskanie niepodległości.

Gdyby zapytać o to ówczesnych Polaków, powiedzieliby, że polską niepodległość ogłoszono prawie dwa tygodnie wcześniej. Albo nawet… dwa lata wcześniej.

5 listopada 1916 roku. Fasadowa niepodległość na niemieckich warunkach

Pierwsze formalne rozstrzygnięcie nastąpiło w połowie wielkiej wojny, 5 listopada 1916 roku. Ogłoszono je z naprawdę imponującą pompą. W sali kolumnowej Zamku Królewskiego w Warszawie niemiecki generał-gubernator Hans von Beseler odczytał deklarację swojego cesarza (a nawet dwóch cesarzy, bo także tego austriackiego), zgodnie z którą miało powstać niezależne i niepodległe Królestwo Polskie:

Państwo samodzielne z dziedziczną monarchią i konstytucyjnym ustrojem.

Z sali odezwały się entuzjastyczne okrzyki „niech żyje Polska”, niemiecka orkiestra wojskowa zagrała Boże coś Polskę przez tak liczne wieki. Na mieście wieszano biało-czerwonej flagi i triumfalne odezwy… Nawet na wieży ratuszowej pojawił się biały orzeł, do szkół i urzędów zawitała ojczysta mowa, na powrót nadawano ulicom rodzime nazwy.

Decyzja miała na celu omamienie Polaków i skłonienie ich do ochotniczej służby wojskowej. Rzeczywiście jednak zaczęły powstawać organy polskiej władzy. Najpierw Tymczasowa Rada Stanu, następnie – Rada Regencyjna.

Według oficjalnej linii z czasów wojny, właśnie 5 listopada Rzeczpospolita odzyskała niepodległość. Trudno byłoby jednak oczekiwać, że ta data utrzyma się na dłużej. Chodziło przecież o niepodległość po niemiecku: fasadową, odartą z konkretów i pod ciągłym wpływem zaborczej władzy.

To jednak właśnie dygnitarze powołani za za sprawą „aktu 5 listopada” – konkretnie zaś trzej regenci urzędujący w Warszawie na zamku – wykonali kolejny, tym razem już samodzielny krok.

7 października 1918 roku. Polskie władze ogłaszają niepodległość

Kiedy stało się jasne, że mocarstwa centralne muszą upaść, a koniec wojny zbliża się wielkimi krokami, jeden z regentów, książę Zdzisław Lubomirski, przeforsował pomysł ponownego ogłoszenia niepodległości. Niepodległości także od Niemców, a nie – pod ich dyktando.

Członkowie Rady Regencyjnej powołanej za zgodą władz niemieckich Józef Ostrowski, Aleksander Kakowski i Zdzisław Lubomirski.

7 października 1918 roku na stronach oficjalnego „Monitora Polskiego” wydrukowano podniosłą odezwę „do Narodu”. Rada regencyjna oznajmiała w niej, że oto „wybija wielka godzina, na którą cały naród polski czekał z upragnieniem”.

Polacy! Obecnie już losy nasze w znacznej mierze w naszych spoczywają rękach. Okażmy się godnymi tych potężnych nadziei, które z górą przez wiek żywili wśród ucisku i niedoli ojcowie nasi. Niech zamilknie wszystko, co nas wzajemnie dzielić może, a niech zabrzmi jeden wielki głos: POLSKA ZJEDNOCZONA NIEPODLEGŁA.

W tekście powoływano się już nie na dobrą wolę hohenzollernowskiego cesarza, ale na postulaty prezydenta USA, Wilsona. Regenci wyjaśniali, że oto przystępują do pracy, by stworzyć „niepodległe państwo obejmujące wszystkie ziemie polskie, z dostępem do morza, z polityczną i gospodarczą niezawisłością, jako też terytorialną nienaruszalnością”.

Obiecywano szybkie utworzenie rządu i powołanie demokratycznego sejmu, który „urządzi władzę zwierzchnią państwową”.

Nadzwyczajne wydanie Monitora Polskiego z odezwą Rady Regencyjnej. Polska deklaracja niepodległości z 7 października 1918 roku

Nazajutrz odezwę przedrukowały wszystkie główne dzienniki, zwykle już na pierwszej stronie. W powszechnym odczuciu dokument ten stanowił polską deklarację niepodległości. Do niego też odwoływały się „Nowości Illustrowane” pisząc o „Dniu zmartwychwstania”.

19 października 1918 roku. Pierwszy niezależny rząd na ziemiach polskich

Decyzję Rady Regencyjnej przyjęto z ogromnym entuzjazmem. Sami regenci – oprócz Lubomirskiego też arcybiskup Aleksander Kakowski i ziemianin Józef Ostrowski – nie mogli jednak nawet marzyć o podobnym poparciu.

Ich polityczny rodowód był dla Polaków jak zadra w oku. I to właśnie on sprawił, że dokument, który jesienią 1918 roku uznawano za akt założycielski nowej Rzeczypospolitej, szybko został wykreślony z oficjalnej historii i z polskiej tradycji.

Za Radą Regencyjną ciągnęła się opinia ciała wiernopoddańczego, niemal kolaboranckiego, chodzącego na pasku Niemców. Nie wydawało się właściwym fetowanie decyzji, wydanej może nie przez samych wrogów, ale – przez ludzi, których desygnował zaborca.

Zresztą pozycja regentów w październiku była już mocno nadwątlona. Powoływane przez nich rządy nie były zaś jedynymi.

Za datę odrodzenia Rzeczpospolitej można by więc uznać moment powstania pierwszej niezależnej, tworzonej już w oderwaniu od zaborczego balastu, władzy na ziemiach polskich. Za najwcześniejszy taki rząd historycy uważają powołaną 19 października 1918 roku Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego.

Był to organ zupełnie unikalny już choćby tylko z tego względu, że kilkanaście procent jego członków stanowiły kobiety. Wynik, którego nie powtórzy żaden ogólnokrajowy gabinet – we wszystkich aż do 1939 roku będą zasiadać wyłącznie panowie. Zarazem jednak cieszyńska Rada była tylko rządem dzielnicowym, wyrażającym ambicje nie do władania Polską, ale przyłączenia się do niej.

27 lub 31 października 1918 roku. Niepodległość zaczyna się w Krakowie

Kolejna możliwa data polskiej niepodległości to 27 października. Wówczas w Krakowie powstała Polska Komisja Likwidacyjna. Pierwszy niezależny organ władzy w jednym z głównych ośrodków państwa.

Kraków był pierwszy? Polskie flagi na rynku 31 października 1918 roku

Tym bardziej można mówić o 31 października: kiedy miasto zostało wyzwolone spod władzy Austriaków, a przez to Małopolska Zachodnia stała się pierwszą dzielnicą w pełni suwerenną od zaborcy. Nieprzypadkowo często pisze się, że niepodległość zaczęła się właśnie w Krakowie.

7 listopada 1918 roku. Pierwszy polski rząd, przynajmniej zdaniem niektórych

Ta data nie zyskała ogólnopolskiej rangi. Co innego 7 listopada. Wciąż wiele podręczników podaje, że to wtedy w Lublinie powołano pierwszy prawdziwie polski, niepodległy rząd.

Socjalistyczny gabinet Ignacego Daszyńskiego był samozwańczy, posiadał pełne poparcie tylko jednej partii, a program miał tak radykalny, że nie mógłby się on spotkać z poklaskiem szerszej rzeszy Polaków. Zarazem jednak ten właśnie rząd – twierdzący, że obalił „reakcyjną” radę regencyjną – przyznał Polkom pełne prawa wyborcze i jako pierwszy mówił wprost o republice.

7 listopada też więc mógłby uchodzić za dzień odzyskania niepodległości.

Ignacy Daszyński na rysunku Stanisława Lentza z 1919 roku

10 listopada 1918 roku. Bo przedwojenni propagandyści kłamali jak z nut

W rzeczywistości w początkach listopada władza leżała na ulicy. Kontroli nad sytuacją nie sprawował Daszyński, ale nie mieli jej już również regenci. Do sięgnięcia po najwyższe urzędy był zdolny tylko jeden człowiek: właśnie zwolniony z niemieckiej twierdzy komendant pierwszej brygady Legionów i były członek rady stanu, Józef Piłsudski.

Nawet najwięksi wrogowie Piłsudskiego, jego późniejsi krytycy i konkurenci, przyznawali, że w tych przepojonych anarchią i niepewnością chwilach był jedynym możliwym kandydatem na przywódcę państwa. Jego przyjazd do kraju i Warszawy stanowił nowe otwarcie.

Obrazowo – i w myśl późniejszej, państwowej linii – pisał na ten temat Jędrzej Moraczewski, bliski współpracownik Piłsudskiego i premier pierwszego rządu powołanego przez Komendanta:

11 listopada wrócił nareszcie po półtorarocznej niewoli do Warszawy komendant Józef Piłsudski. Po entuzjastycznym powitaniu przez niezliczone tłumy, oblegające Dworzec Wiedeński, zabrał się Komendant natychmiast do pracy. Odbył dłuższą naradę z Radą Regencyjną, której wynikiem było ustąpienie regentów i oddanie całej władzy w ręce Piłsudskiego.

Te kilka zdań zdaje się w pełni tłumaczyć dlaczego właśnie 11 listopada uznano za dzień odzyskania niepodległości. Problem jednak w tym, że Moraczewski… wcale nie mówił prawdy. Propagandowy obrazek, do dzisiaj uparcie powtarzany, zasadniczo odbiega od historycznej rzeczywistości.

Komendanta nie witały tłumy (bo mało kto wiedział o jego powrocie). Przede wszystkim zaś: to wszystko wcale nie działo się 11 listopada. Piłsudski wrócił do kraju już dzień wcześniej, wtedy istotnie naradził się z regentami i wtedy podjęto już wstępną decyzję o przekazaniu mu zwierzchniej władzy nad krajem.

Jeśli więc jest się zwolennikiem wiązania polskiej niepodległości z przyszłym Marszałkiem, to datę należałoby przesunąć o jeden dzień w tył.

Dworzec wiedeński w Warszawie na pocztówce sprzed 1913. To tutaj 10 listopada zajechał pociąg wiozący Józefa Piłsudskiego

14 listopada 1918 roku. Bo wtedy władza przestała leżeć na ulicy

Ewentualnie można ją przesunąć też o trzy dni w przód: 14 listopada regenci ostatecznie zrzekli się swoich prerogatyw, a Piłsudski został Naczelnikiem Państwa.

Jeśli zaś chodzi o 11 listopada to oczywiście wiele się wtedy działo. Nikt jednak na bieżąco nie pisał, że jest to dzień odzyskania niepodległości; i mało kto tak myślał. Po prostu 11 listopada Niemcy zgodzili się na zawieszenie broni, tym samym kończąc pierwszą wojnę światową. I tę datę z historii powszechnej jakby z automatu rozciągnięto na dzieje ojczyste.

Nawet jeśli nie odpowiadało to faktom, wymagało naginania wydarzeń czy wręcz wprowadzania do podręczników wierutnych kłamstw.

Bibliografia:

Artykuł powstał w oparciu o materiały i literaturę zebrane przez autora podczas prac nad książką „Niepokorne damy. Kobiety, które wywalczyły niepodległą Polskę”.