Ilu Żydów naprawdę zginęło w Auschwitz?

Pod koniec 1939 roku inspektor policji bezpieczeństwa z Wrocławia SS-Oberführer Arpad Wigand zaproponował, by wobec przepełnienia aresztów i więzień na Śląsku otworzyć nowy obóz koncentracyjny, do którego będzie można kierować skazanych. Na jego miejsce wybrał dzielnicę Oświęcimia – Zasole. Dlaczego akurat tam? Znajdowały się w niej koszary Wojska Polskiego – a więc przynajmniej część infrastruktury była już gotowa.

Pomysł szybko zyskał akceptację władz i 27 kwietnia 1940 roku Reichsführer-SS Heinrich Himmler wydał oficjalny rozkaz utworzenia KL Auschwitz. Pierwotnie miał on być „zwykłym” miejscem przetrzymywania polskich więźniów politycznych, których przybywało z każdym miesiącem. Z czasem jednak zaczęto do niego kierować także ludzi innych narodowości, jeńców radzieckich, a wreszcie Żydów.

Główny ośrodek zagłady

Gdy w 1942 roku Niemcy przystąpili do realizacji planu tak zwanego ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej, obóz Auschwitz zyskał na znaczeniu. Rozbudowano go, wyposażono w narzędzia do masowego zabijania ludzi (komory gazowe i krematoria), a następnie zaczęto tam kierować transporty Żydów. Ich przeznaczenie? Śmierć.

Najpierw przywożono tych z okolic Oświęcimia: Będzina, Sosnowca, Dąbrowy Górniczej. Później pojawili się więźniowie z dalszych stron Polski. Wreszcie także ze Słowacji, Protektoratu Czech i Moraw, Niemiec, Austrii, Francji, Belgii, Holandii, Norwegii, Włoch, Jugosławii i Grecji. Większość ludzi bezpośrednio z pociągów prowadzono do komór gazowych, pozostałych rejestrowano i umieszczano w obozie.

fot.domena publiczna

Początkowo Auschwitz miał być „zwyczajnym” obozem dla polskich więźniów politycznych. Szybko przerodził się jednak w największą nazistowską fabrykę śmierci.

Jak opisuje brytyjski historyk Laurence Rees w swojej książce „Holocaust. Nowa historia”:

Esesmani rozpoczęli proces selekcji na pylastej ziemi przy linii kolejowej, w połowie drogi między obozem głównym a Auschwitz-Birkenau. Na tym terenie nazywanym „rampą” personel medyczny SS poświęcał kilka sekund na ocenę każdego z nowo przybyłych i na jedną stronę wysyłał wszystkich wybranych do przymusowych robót, a na drugą tych, których przeznaczono do zagazowania.

Zwłoki zabitych w komorach gazowych palono na stosach, a potem w krematoriach. Od 1943 roku KL Auschwitz stał się głównym i największym ośrodkiem zagłady europejskich Żydów. Zbrodnicza działalność osiągnęła apogeum latem 1944 roku podczas tak zwanej akcji węgierskiej.

„Między majem a lipcem 1944 roku do Auschwitz przetransportowano około 430 000 Żydów z Węgier. (…) do natychmiastowej śmierci wybierano od 70 do 90 procent każdego transportu. Aby dostosować możliwości do tak ogromnej liczby ofiar, wykopano wielkie doły spaleniskowe w pobliżu krematoriów i komór gazowych IV i V” – czytamy w książce Reesa. Komory gazowe KL Auschwitz działały do końca października 1944 roku.

4 miliony – ale czy na pewno?

Po wyzwoleniu obozu przez Armię Czerwoną w styczniu 1945 roku prace dokumentacyjne rozpoczęła w nim Nadzwyczajna Radziecka Komisja Państwowa do Badania Zbrodni Niemiecko-Faszystowskich Agresorów. Podjęła próbę ustalenia liczby ofiar obozu.

Jako że brakowało niemieckich dokumentów (zostały zniszczone przez załogę), członkowie komisji opierali się na zeznaniach ocalałych (w tym członków Sonderkommanda) i schwytanych esesmanów, a także na częściowo zachowanej infrastrukturze fabryki śmierci. W jaki sposób? Policzyli piece w krematoriach, ustalili ich dobową przepustowość oraz okres funkcjonowania. Z prostego mnożenia otrzymali wynik 5 milionów.

Wychodząc z założenia, że krematoria nie pracowały przez cały czas, odjęli orientacyjnie jedną piątą. W ten sposób pojawiła się liczba 4 milionów ofiar, z czego 90 procent mieli stanowić Żydzi. Zbliżone dane podał były komendant obozu Rudolf Höss, który przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze oświadczył, że w Auschwitz zginęły 3 miliony ludzi. Później się z tego wycofał, ale i tak jego pierwotne zeznania wielokrotnie przywoływano jako koronny dowód w dyskusji nad liczbą pomordowanych w Auschwitz.

fot.Ciprian Lazar/CC BY-SA 4.0

Załoga obozu przed jego wyzwoleniem zniszczyła dokumentację i część zabudowań.

Ustalona – a w zasadzie oszacowana – przez Rosjan liczba 4 milionów zabitych została przyjęta przez Główną Komisję Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce i na stałe weszła do opracowań naukowych, podręczników i prasy. Znalazła się też na odsłoniętym w kwietniu 1967 roku w Brzezince (Auschwitz II Birkenau) Międzynarodowym Pomniku Ofiar Obozu.

Wprawdzie część historyków i badaczy kwestionowała rosyjskie szacunki, ale ich głosów nie brano pod uwagę. Jak podaje Bohdan Piętka z Centrum Badań Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, po raz pierwszy zarzut o zawyżenie liczby ofiar postawił już w 1946 roku dyrektor Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej, polsko-żydowski historyk Natan Blumental. Twierdził on, że w obozie zamordowano od 1,3 do 1,5 miliona ludzi.

fot.domena publiczna

Tylko 400 tysięcy spośród 1,3 miliona osób przywiezionych do obozu zostało zarejestrowanych i skierowanych do pracy przymusowej. Połowa z nich zginęła z głodu i wycieńczenia.

Sceptyków było więcej. O przeszacowaniu liczby zabitych mówili także między innymi brytyjski polityk Michael Foot, izraelski historyk Erich Kulka, znawca zagadnień niemieckiej okupacji w Polsce profesor Czesław Madajczyk oraz pełnomocnik Ministra Sprawiedliwości do ścigania zbrodniarzy hitlerowskich profesor Jan Sehn. W 1961 roku amerykański badacz Raul Hilberg wyliczył, że w Auschwitz zginął „zaledwie” milion Żydów. Z kolei w wydanej w 1974 roku w Jerozolimie „Encyklopaedia Judaica” napisano, że liczba ofiar zamyka się w przedziale od 1 do 2,5 miliona osób, przy czym tę pierwszą wartość uznano za bardziej prawdopodobną.

Symbol zagłady

Mimo to liczbę 4 milionów zamordowanych przyjęto jako oficjalną – i szybko stała się ona ponurym symbolem pogromu. Porażała wielkością i dobitnie ukazywała potworność zbrodni nazistów. Z drugiej strony wywoływała uzasadnione wątpliwości. Bo jak stwierdza Bohdan Piętka: „Liczba ta (…) powodowała deformację uzyskiwanych wyników obliczeń statystycznych. Nie mieściła się przede wszystkim w bilansie biologicznych strat Żydów podczas drugiej wojny światowej”.

Kolejni historycy podejmowali więc próby jej zweryfikowania. Najważniejsze ustalenia poczynił na początku lat 80. francuski badacz i były więzień obozu Georges Wellers. Wykorzystał dane o stratach w ludności krajów, z których wywożono ludzi do Auschwitz, oraz „Kalendarz wydarzeń w KL Auschwitz” opracowany przez Danutę Czech. Wyszło mu, że do obozu przetransportowano w sumie 1,6 miliona osób, z czego zginęło 1,5 miliona. A więc znacznie mniej niż według powszechnych ustaleń.

Własne badania przeprowadził także długoletni pracownik Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau doktor Franciszek Piper. Zestawił różne szacunki i poddał je analizie. Zaproponował też nowe wyliczenie. Założył, że ze wszystkich przywiezionych do obozu Żydów do pracy skierowano 180 tysięcy, co stanowiło 10 procent wszystkich więźniów. A zatem liczba zamordowanych wynosiła około 1,8 milionów.

Problem w tym, że później doktor Piper za innymi badaczami przyjął, że pierwszą selekcję „pozytywnie” przeszło nie 180 tysięcy, ale aż 400 tysięcy osób. Ile w takim razie od razu skierowano na śmierć w komorach gazowych?

Grób wielu narodów

Wbrew przekonaniu o niemieckiej skrupulatności, więźniowie z wielu transportów przybywających do Auschwitz w ogóle nie byli rejestrowani, lecz wprost z bydlęcych wagonów kierowani do gazu. Nie istnieją więc ich listy – nawet szacunkowe. Ratunkiem dla Pipera były jedynie spisy transportów sporządzane nielegalnie przez obozową konspirację, a także dokumenty powstałe w krajach, z których przywożono Żydów. Tam bowiem prowadzono zwykle drobiazgowe rejestry.

Mozolnie zestawiając te wszystkie dane, Franciszek Piper ustalił po latach, że do Auschwitz trafiło co najmniej 1,3 miliona ludzi (w większości Żydów), z czego życie straciło 1,1 miliona. 400 tysięcy z nich znalazło się w rejestrach przymusowych pracowników obozu. Z czasem – od głodu, chorób i pracy ponad siły – życie straciła jeszcze połowa zarejestrowanych więźniów.

Swoje wnioski ogłosił na początku lat 90. w książce „Ilu ludzi zginęło w KL Auschwitz. Liczba ofiar w świetle źródeł i badań 1945–1990”. Jego obliczenia zostały uznane przez naukę polską i światową. Liczba 1,3 miliona (alternatywnie: „około miliona”) trafiła do opracowań naukowych, książek, artykułów. Zmieniono także napis na pomniku w Brzezince.

fot.domena publiczna

Wielu Żydów bezpośrednio z pociągów trafiało do komór gazowych, dlatego dziś trudno precyzyjnie określić liczbę ofiar obozu.

Zatem ilu Żydów tak naprawdę zginęło w Auschwitz? Według najbardziej aktualnych ustaleń do obozu przywieziono ich około 1,1 miliona (w tym 300 tysięcy polskich). 200 tysięcy z nich zarejestrowano jako więźniów i skierowano do przymusowej pracy (drugie tyle było robotników innego pochodzenia). Resztę zabito w komorach gazowych zaraz po przywiezieniu do miejsca kaźni. Łącznie zginęło około miliona Żydów.

A co z pozostałymi? Ze 140–150 tysięcy uwięzionych Polaków życie straciło około 70–75 tysięcy, z 23 tysięcy Romów zginęło ponad 21 tysięcy, a spośród około 15 tysięcy jeńców radzieckich zamordowano niemal wszystkich. Ponadto przez obóz przeszło mniej więcej 25 tysięcy więźniów innych narodowości: Ukraińców, Białorusinów, Czechów, Jugosłowian, Holendrów, Belgów, Francuzów, Niemców i Austriaków. Niezależnie od tego, czy ofiar było 4 miliony czy „tylko” milion, skala tej zbrodni pozostaje potworna.

Bibliografia

1. Franciszek Piper, Weryfikacja strat osobowych w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu, „Dzieje najnowsze”, [dostęp: 9.10.2018].
2. Bohdan Piętka, Spory wokół liczby ofiar Auschwitz, Spory o historię i współczesność, [dostęp: 9.10.2018].
3. Laurence Rees, Holokaust. Nowa historia, Prószyński i S-ka 2018.
4. Timothy Snyder, Czarna ziemia. Holokaust jako ostrzeżenie, Horyzont Znak 2015.