Humor krematoryjny. Z czego żartowali więźniowie Auschwitz?

Na początku lat 70. lekarze Zenon Jagoda, Stanisław Kłodziński i Jan Masłowski, zajmujący się badaniem traumy u ofiar obozów koncentracyjnych, rozesłali do byłych więźniów Auschwitz ankietę z pytaniami dotyczącymi roli humoru w życiu obozowym. Wydawałoby się, że poruszanie takiego tematu prowadzi nieuchronnie do umniejszania cierpień więźniów i podważania powagi tragedii, jaką był Holokaust.

Tymczasem wyniki badania udowodniły, że humor w obozie nie tylko był obecny, ale też spełniał ważne zadanie. Stał się formą samoobrony, umacniał solidarność, a nawet pozwalał znaleźć chwilę wytchnienia. Był to jednak humor szczególny. Sami więźniowie pisali o nim: gorzki, makabryczny, wisielczy, krematoryjny. Pierwsze zetknięcie z obozowym poczuciem humoru często było dla nich ogromnym szokiem.

Okrutny śmiech

Trzeba pamiętać, że humor więźniarski często był wyrazem zemsty za okrutne i nieludzkie „żarty”, które spotykały uwięzionych ze strony esesmanów. Przytaczane przez byłych więźniów historie, opisujące, jak strażnicy obozowi upokarzali ich jedynie dla własnej uciechy, budzą grozę. Były więzień obozu oświęcimskiego Artur Rablin relacjonował, że pewnego dnia dla zabawy kazali jednemu z jego współwięźniów zjeść żywą mysz. Innym razem, w Brzezince, zmuszono więźniów przyłapanych na flirtowaniu do całowania się przez godzinę… wszystko po to, by zapewnić rozrywkę esesmanom.

Przybycie do obozu oznaczało przejście do innego, makabrycznego świata. Zetknięcie z rządzącymi nim zasadami, a także ze szczególnym, „obozowym” poczuciem humoru, było dla więźniów ogromnym szokiem (fot. Stanisław Mucha, Bundesarchiv, lic. CC BY-SA 3.0 DE)

Często śmiech był też po prostu wyrazem zobojętnienia na ludzką krzywdę. Taką historię w swoich wspomnieniach przytoczyła Krystyna Żywulska. Zaczynała pracę w saunie. Jej pierwszym zadaniem było wycieranie szyb. Po chwili zorientowała się, że Magda, słowacka Żydówka, która przyjęła ją do pracy, śmieje się z niej:

Magda stała niedaleko i ryczała jakoś dziwnie. Obejrzałam się. Zrozumiałam, że śmiała się ze mnie. Musiałam komicznie wyglądać, bo nie miałam zupełnie siły i trąc szyby przytrzymywałam się ich rękoma, żeby znów nie upaść. Wyraźnie ją to bawiło.

Zakazane żarty

Brutalnym zachowaniom strażników więźniowie przeciwstawiali własne „dowcipy”. Przejawy takiego humoru były surowo tępione. Pokazuje to historia Marka Godlewskiego, jednego z bohaterów reportażu „Dobranoc, Auschwitz”. Zapytany o postępy w zarządzonym przez blokowego polowaniu na wszy (więźniowie mieli je uśmiercać rozgrzaną stuwatową żarówką), odpowiedział z humorem: Wszy nie znalazłem, ale za to gniazdo pcheł! Blokowy „zapłacił” mu za tę kpinę mocnym kopniakiem.

Żarty ze strony więźniów zawsze wiązały się ze sporym ryzykiem. Ale tych, którzy mimo wszystko znajdowali w sobie siłę, by dowcipkować, pozostali wspominają ze wzruszeniem. Postacią wielokrotnie przywoływaną był Czesław Sowul, więzień z pierwszego transportu, pełniący funkcję sanitariusza i grający w obozowej orkiestrze.

Cenieni byli też tacy, którzy potrafili ciekawie opowiadać i przynajmniej na chwilę odrywać myśli więźniów od strasznej codzienności, jak Xawery Dunikowski, wspominający swoje pobyty w Paryżu, czy Adam Brodziński, sekretarz Poli Negri, przytaczający anegdoty z jej życia. Niewidomy pisarz, Bronisław Mróz‑Długoszewski, przeżył obóz podobno wyłącznie dzięki swojej umiejętności gawędzenia!

Forma samoobrony

Autorzy ankiety podkreślali, że humor w obozie stanowił formę samoobrony. Więźniowie, wyśmiewając swoich oprawców, podkopywali ich autorytet i jednocześnie mścili się za bestialskie zachowania. Jerzy Pozimski wspominał, że za jego pobytu w obozie udało się przekonać kommandoführera kantyny, że w ślimakach, którymi dotąd się brzydził, można znaleźć… perły!

Wśród więźniów obozu ciepło wspominanych ze względu na swoją umiejętność opowiadania ciekawych historii wymieniany był również rzeźbiarz Xawery Dunikowski. (fot. Benedykt Jerzy Dorys, źródło: domena publiczna)

Znalazłszy jedną, podłożoną „na zachętę” przez więźniów, kommandoführer spędził całą noc, krojąc i rozgrzebując 5 kg kupionych od więźniów ślimaków.

Z kolei z Mieczysława Pańszczyka, który wysługiwał się lekarzom SS i na ich polecenie zabijał setki więźniów wstrzykując im fenol, zadrwiono, podkładając mu do łóżka zwłoki jednej z jego ofiar. Dołączono do nich kartkę, na której napisano: Ty świnio – pożałujesz!

Wspólnie przeciw nazistom

W obozie opowiadano sobie także dowcipy na temat najwyższych dowódców Trzeciej Rzeszy. Podobnie jak i w gettach, wyśmiewano na przykład rozdźwięk między ich wyglądem a wyglądem aryjskiego ideału.  Jaki powinien być prawdziwy hitlerowiec? Blondyn jak Hitler, smukły jak Goering, postawny jak Goebbels, męski jak Roehm… i tak dalej.

Jak podkreślał John Morreall, filozof i specjalista w dziedzinie studiów nad humorem, przekazywane ustnie anegdoty integrowały grupę. Pomagała w tym także działalność… kabaretów, które pojawiały się w obozach. Tworzyli je często artyści kabaretowi, zsyłani do obozów między innymi za swoją działalność. Wystawiano ośmieszające nazistów sztuki – w Dachau w 1943 r. przez sześć tygodni prezentowano program, którego bohaterem był „hrabia Adolar”, słabo skrywana parodia Adolfa Hitlera.

Ta konkretna karykatura Adolfa Hitlera autorstwa Angusa pochodzi jeszcze sprzed wojny, jednak wiemy, że i w obozach pojawiały się rysunki ośmieszające nazistowskich przywódców (źródło: domena publiczna).

Były i elementy „komiczne”, które służyły po prostu rozluźnieniu (na tyle, na ile to było możliwe w nieludzkich warunkach) i wspólnemu spędzaniu czasu. Szczególną formę „niby zabawy, niby gry”, do której wykorzystywano… własne pchły wspominał Kazimierz Piechowski:

Rekwizytem w tej zabawie była miska, na środek której trzeba było postawić swoją wesz. Zanim przystąpiłem do tej gry, musiałem swój kawałek kolacyjnego chleba oddać w zastaw. Jakie były reguły? Właściciel tej wszy, która pierwsza doszła do krawędzi miski, zabierał wszystkie kromki chleba.

Piechowski nie widział w tym hazardzie wiele sensu, punktując, że osłabiał on i tak nadszarpnięte siły tych, którzy musieli iść spać bez kolacji. Mimo tego, zwykle znajdowali się chętni do rozgrywki.

Artykuł powstał między innymi w oparciu o książkę „Dobranoc, Auschwitz. Reportaż o byłych więźniach”, która ukazała się nakładem wydawnictwa Znak Horyzont.

Chwila odprężenia

Humor działał też jako sposób na rozładowanie emocji. Miał znaczenie dla psychicznej „higieny”: pomagał przetrwać i nie oszaleć. Pozwalał znaleźć chwilę wytchnienia i na moment oderwać się od rzeczywistości. Piękny epizod przytoczył Karol Tendera, były więzień obozu oświęcimskiego. Wybrał się on z ekipą elektryków do Birkenau, by zanieść żywność więźniarkom. Spotkał po drodze poznaną niedawno dziewczynę, Lusię:

Żartujemy, śmiejemy się. Zapominam, że jesteśmy w obozie, że istnieje surowy zakaz rozmów z kobietami, że złamanie tego zakazu grozi dotkliwymi karami. Dziewczyny też o tym nie pamiętają. Rzeczywisty czas i miejsce oddalają się od nas, przez te kilkanaście minut nie istnieją.

fot.fot. Piotr Drabik, lic. CC BY 2.0

Choć od zakończenia II wojny światowej minęło już tyle lat, do dzisiaj odkrywamy nieznane wcześniej aspekty życia obozowego (fot. Piotr Drabik, lic. CC BY 2.0).

To podnoszące na duchu działanie sprawiło, że Viktor Frankl, austriacki psychiatra i psychoterapeuta, były więzień obozów w Theresienstadt, Auschwitz i Dachau, uznał humor za jeszcze jedną broń duszy w walce o samozachowanie. Wspominał zresztą, że sam pomógł swojemu przyjacielowi, pracującemu obok niego na budowie, wykształcić w sobie poczucie humoru. Zaproponował mu nawet, żeby codziennie wymyślali co najmniej jedną zabawną historię dotyczącą wyobrażonego życia po wyzwoleniu.

Czy można śmiać się wszędzie?

Frankl zdawał sobie sprawę z tego, że jego opowiadanie może wywoływać zdziwienie:

Odkrycie, że w obozie koncentracyjnym było coś zbliżonego do sztuki, musi być dla outsidera wystarczającą niespodzianką, ale zdziwiłoby go pewnie jeszcze bardziej, że można było znaleźć tam także poczucie humoru; oczywiście, był to jedynie jego słaby ślad, i nawet wówczas tylko na parę sekund, może minut.

Ale skoro humor jest w stanie pomagać na tyle sposobów, może nie jest to wcale takie dziwne, że da się go znaleźć nawet tam, gdzie śmiech wydaje się niemożliwy?

Bibliografia:

1. Viktor E. Frankl, Man’s Search for Meaning, Beacon Press 1992
2. Zenon Jagoda, Stanisław Kłodziński, Jan Masłowski, Śmiech w obozie koncentracyjnym, „Przegląd Lekarski” t. 30 (nr 1/1973)
3. John Morreall, Humor in the Holocaust: Its Critical, Cohesive and Coping Functions, prezentacja na Dorocznej Naukowej Konferencji nt. Holokaustu i Kościołów w 1997, Holocaust Teacher Resource Center
4. Kazimierz Piechowski, Byłem numerem 918, [w:] K. Piechowski Byłem numerem… świadectwa z Auschwitz, Wyd. Sióstr Loretanek 2003
5. Skrwawione dusze: prawda, sprawiedliwość, przebaczenie, pojednanie, red. Alicja Bartuś, wyd. Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau, Fundacja na Rzecz MDSM w Oświęcimiu 2015
6. Karol Tendera, Polacy i Żydzi w KL Auschwitz. 1940-1945. Pamiętnik więźnia KL Auschwitz-Birkenau, Jagiellonia SA 2008
7. Aleksandra Wójcik, Maciej Zdziarski, Dobranoc, Auschwitz. Reportaż o byłych więźniach, Znak 2016
8. Krystyna Żywulska, Przeżyłam Oświęcim, doM wYdawniczy  tCHu 2004