Wystarczyło 90 sekund. Likwidacja kata Pawiaka

Esesmanem, o którym mowa był SS-Oberscharführer Franz Bürkl. Trafił na Pawiak w 1941 r. i początkowo zajmował stanowisko zastępcy komendanta więzienia. Po jakimś czasie został jednak zdegradowany do funkcji starszego wachmajstra. Trudno jednoznacznie stwierdzić, co było przyczyną takiego obrotu spraw. Wiele wskazuje na to, że wynikało to z niesubordynacji oraz szczególnej brutalności zwyrodnialca – przekraczającej nawet gestapowskie standardy.

Bestia z Pawiaka

Franz Bürkl miał bowiem na swoim koncie ogromną liczbę zbrodni. Prawdopodobnie, to właśnie on, jako pierwszy zaczął zabijać więźniów podczas przesłuchań. Często kierował się przy tym zwykłą chęcią zrabowania cennych przedmiotów należących do ofiar.

Dochodziło do tego, że przełożeni z konsternacją odkrywali, iż osoba która była obiektem śledztwa nie żyła, chociaż nikt nie wydał rozkazu jej zgładzenia. W zbiurokratyzowanej niemieckiej machinie śmierci było to nie do pomyślenia.

Więzienie na Pawiaku podczas niemieckiej okupacji budziło grozę u każdego warszawiaka. Przez jego mury przewinęło się ponad 90 tys. osób. Połowa z nich zginęła zakatowana na miejscu, stracona w publicznych egzekucjach lub zamordowana w obozach koncentracyjnych.

Jakby tego było mało, Oberscharführer nie ograniczał się do mordowania więźniów. Zdarzało mu się – dla czystej przyjemności – zabijać na warszawskich ulicach przypadkowych przechodniów! Nic zatem dziwnego, że Polskie Państwo Podziemne postanowiło w 1943 r. o wysłaniu zbrodniarza w zaświaty. Do wykonania zamachu wyznaczono oddział dywersji bojowej Kedywu Komendy Głównej AK „Agat” (anty-gestapo).

Jak wygląda ten cały Bürkl?

W pierwszej kolejności należało oczywiście przeprowadzić obserwację celu. Tę powierzono szefowi wywiadu jednostki Aleksandrowi Kunickiemu „Rayskiemu”. Problem polegał jednakże na tym, że Armia Krajowa nie posiadała właściwie żadnych informacji na temat wyglądu i prywatnego życia Bürkla.

Nie dysponowano nawet zdjęciem, które pozwoliłoby na jego identyfikację! Wiedziano jedynie, że ma on agresywnego owczarka niemieckiego – wabiącego się Kastor – którego z lubością szczuł na bezbronne ofiary.

Dlatego też Kunicki zdecydował, że jedynym rozsądnym wyjściem będzie śledzenie esesmanów na trasie z Pawiaka do gmachu gestapo na alei Szucha i dalej do dzielnicy niemieckiej. Liczył, że w ten sposób przynajmniej zostanie ustalony harmonogram ich dnia. Przy odrobinie szczęścia może uda się nawet wpaść na trop Oberscharführera – w końcu ilu esesmanów mogło mieć złego wilczura?

Rzeczywiście, po kilku dniach „Rayski” wytypował strażnika mogącego być tym kogo szukał. To jednak było wciąż za mało. Potrzebował 100-procentowej pewności. Musiał znaleźć kogoś, kto na własne oczy widział Bürkla. Na szczęście jeden z jego kolegów skontaktował go z Bogusławem Ustaborowiczem „Żarem”, który niedawno opuścił Pawiak.

Dzięki informacjom przekazanym przez młodego akowca udało się stwierdzić, że Oberscharführer mieszka przy ul. Polnej 22. To z kolei pozwoliło na podjęcie obserwacji zakrojonej na szeroką skalę.

Miejsce planowanego zamachu, zaznaczone na międzywojennym planie Warszawy.

Dzięki niej ustalono, że esesman opuszcza swoje lokum o 10 rano i na piechotę dociera do gmachu gestapo, skąd dopiero o 12.45 wyjeżdża samochodem na Pawiak. Jak podaje Piotr Stachiewicz w książce „»Parasol«. Dzieje Oddziału do Zadań Specjalnych Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej”:

Cykl wywiadu rozpoczęty w warunkach zupełnego braku wiadomości o Bürklu został zamknięty określeniem jego wyglądu (wzrost średni, mocnej krępej budowy, twarz o cerze oliwkowej, typ południowca, orli nos. Ubrany w mundur SS, na lewym rękawie romb z literami SD).

„Jeremi” przejmuje pałeczkę

Kiedy wstępne rozpoznanie zostało zakończone, trzeba było wytypować wykonawców operacji „Bürkl”. Wybór padł na I pluton, dowodzony przez Jerzego Zborowskiego „Jeremiego”. Wraz ze swoimi ludźmi przejął on dalszą obserwację niemieckiego zbrodniarza.

Trwała ona aż trzy tygodnie i skupiła się na dokładnym ustaleniu jego planu dnia oraz wytypowaniu miejsca w którym zostanie dokonany zamach. Ostatecznie wybrano skrzyżowanie Oleandrów, Marszałkowskiej i Litewskiej. Należało jeszcze zdecydować o sposobie przeprowadzenia całej akcji.

Pojawiły się dwie koncepcje. Pierwsza z nich brała pod uwagę uderzenie silnym oddziałem, który związałyby Niemców walką. Druga zaś ograniczała się do małej grupy, przeprowadzającej błyskawiczny atak, zakończony szybkim odskokiem. „Jeremi”– jak tłumaczył w swoim raporcie – w końcu stwierdził, że:

Ze względu na swoiste warunki wybranego terenu (dzielnica niemiecka, 200 m od alei Szucha, bliskie domy zamieszkałe przez funkcjonariuszy gestapo i policji, duży ruch policji, gestapo, patroli motocyklowy i samochodowych itp.) i związaną z tym trudność zamaskowania przygotowań do akcji, postanowiłem użyć do akcji małego zespołu, który byłby nadzwyczaj giętki w dowodzeniu, elastyczny i ruchliwy w walce oraz potrafiłby w bardzo prędkim czasie wykonać akcje i wycofać się. Zespół ten liczył wraz ze mną i szoferem 5 osób.

Teraz trzeba było jedynie odebrać uprzednio przygotowane pistolety maszynowe, granaty oraz broń krótką i czekać na rozkaz do ataku. Dowódca „Pegaza”, Adam Borys „Pług”, wyznaczył go na wtorek 7 września 1943 r.

Likwidacja zbrodniarza

Niestety nie obyło się bez kłopotów. Gdy nadszedł wreszcie dzień zamachu kierowca mający zabrać akowców po całej akcji, w ogóle się nie pojawił. Na szczęście zawczasu zadbano o rezerwowy samochód. Ale nie był to wcale największy problem „Jeremiego”.

Odręczny szkic Jerzego Zborowskiego „Jeremiego”, sporządzony po akcji „Bürkl”.

Gdy o 9:48, towarzyszący zamachowcom „Żar”, wskazał wychodzącego z kamienicy przy Polnej 22 Oberscharführera, Zborowski dosłownie oniemiał. To nie był człowiek, którego zamierzano zlikwidować! Zastanawiacie się jak to w ogóle możliwe? Piotr Stachiewicz tak tłumaczył to w swojej książce:

Na skutek jakieś pomyłki – trudnej dziś do ustalenia – przy wielokrotnym przekazywaniu Bürkla raz przez wywiad oddziałowi, później w ramach oddziału przez poszczególnych obserwatorów nawzajem sobie, w ostatnim stadium obserwacji obserwowano innego Niemca .

Błąd jest o tyle zrozumiały, że w kamienicy przy Polnej 22 mieszkało kilku esesmanów pracujących jako strażnicy na Pawiaku. Na szczęście dzięki temu, że Ustaborowicz był na miejscu, uniknięto kompromitującej pomyłki.

„Jeremi” po chwilowym wahaniu zdecydował, że zaufa byłemu więźniowi Pawiaka. W końcu kto jak nie on miał wiedzieć, jak wygląda Bürkl? Ustaborowicz wywiązał się z zadania i w mgnieniu oka zlokalizowano prawdziwego Bürkla. Los sprzyjał zamachowcom: poza omyłkowo śledzonym funkcjonariuszem budynek opuścił także zbrodniarz, na którego wydano wyrok śmierci.

Teraz wszystko potoczyło się błyskawicznie. Wraz z Bronisławem Pietraszewiczem „Lotem” szybkim krokiem podeszli do Bürkla od tyłu i jednocześnie otworzyli do niego ogień. Esesman padł martwy na ziemię. Wszystko szło zgodnie z planem.

Jerzy Zborowski „Jeremi” (w okularach). To on dowodził likwidacją kata Pawiaka.

Pewien kłopot stanowiła tylko pani Bürkl, która tego dnia nieoczekiwanie towarzyszyła mężowi. Nie zważając na wymierzone w nią pistolety, rzuciła się na „Lota”, dotkliwie drapiąc go po twarzy i rękach, gdy ten rewidował zwłoki esesmana.

W tym samym czasie zaalarmowani Niemcy zaczęli ostrzeliwać zamachowców. Polacy odpowiedzieli celnym ogniem z broni maszynowej. Na chodnik padło kilku martwych policjantów i esesmanów. Był to sygnał, że najwyższa pora uciekać.

Zapasowy kierowca, wypożyczony z batalionu „Zośka”, spisał się na medal. Mimo silnej nieprzyjacielskiej kanonady udało mu się zabrać wszystkich uczestników zamachu i bezpiecznie opuścić miejsce akcji. Całe starcie trwało zaledwie 90 sekund!

Jego bilans był nad wyraz pomyślny. Jak podkreśla Tomasz Strzembosz w książce „Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939-1944”:

Zastrzelono Bürkla oraz siedmiu do dziewięciu innych Niemców, raniono co najmniej kilku. I – pomimo wyjątkowo niesprzyjających warunków – strat własnych nie było.

Równie ważny – o ile nie ważniejszy – był efekt psychologiczny. Niemieccy oprawcy przestali czuć się bezpiecznie. I mieli ku temu powody. „Agat” weźmie na celownik jeszcze wielu z nich, ale to już temat na kolejne artykuły.

Bibliografia:

1. Władysław Bartoszewski, 1859 dni Warszawy, Wydawnictwo Znak 1984.
2. Piotr Stachiewicz, „Parasol”. Dzieje Oddziału do Zadań Specjalnych Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej, Instytut Wydawniczy PAX 1984.
3. Tomasz Strzembosz, Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939-1944, Państwowy Instytut Wydawniczy 1983.