Zemsta za milion pomordowanych. Spektakularny bunt w obozie śmierci w Treblince, o którym każdy powinien pamiętać

Nie da się rozstrzygnąć, w którym dokładnie momencie w głowach więźniów Treblinki pojawił się pomysł wzniecenia buntu. Niewykluczone, że przygotowujący powstanie komitet organizacyjny powstał zaraz po tym, jak w lipcu 1942 roku uruchomiono obóz mający na celu eksterminację ludności żydowskiej.

Jeden z uczestników spisku, Jankiel Wiernik, wspomina, że „komendanta” tajnego sprzysiężenia wybrano już w sierpniu, niecały miesiąc później.

Spiskowcy

Został nim najprawdopodobniej inżynier Marceli Galewski, pełniący funkcję „starszego obozu”. Cieszył się on dużym poważaniem zarówno wśród współwięźniów, jak i… wśród Niemców, którzy pozwalali mu nosić pejcz. Nigdy go zresztą nie użył.

Kto jeszcze należał do ścisłej czołówki obozowej konspiracji? Trudno stwierdzić to ze stuprocentową pewnością. Wspomnienia ocalałych znacznie się między sobą różnią. Przyjmuje się, że bliskim współpracownikiem Galewskiego był pochodzący z Częstochowy Alfred Bohem. Działał z nimi też czeski porucznik Želo Bloch.

fot.domena publiczna

Ze stacji kolejowej w Treblince do obozu zagłady prowadziła bocznica kolejowa.

Grupa przywódców obejmowała – jak wylicza współczesny badacz historii Treblinki i wnuk jednego z więźniów, Yoram Lubling – cztery do pięciu osób. Lubling dodaje do niej także swojego dziadka, Moshe, który zginął w trakcie buntu. Szacuje też, że w całym obozowym ruchu oporu działało około 60 spiskowców. Nie wszyscy dożyli wybuchu powstania. Nie doczekał go na przykład doktor Julian Chorążycki, który zginął w kwietniu 1943 roku.

Co ciekawe, mniej więcej w tym samym czasie plan ataku na obóz przygotowywały także stacjonujące w pobliżu oddziały Armii Krajowej. Z zamierzeń tych nic jednak nie wyszło.

Plan

W tym czasie czekano już tylko na odpowiedni moment. „Z wiosną postanowiliśmy wyzwolić się albo zginąć” – opowiada Jankiel Wiernik. Pierwszy termin został wyznaczony na początek maja. Kolejny w połowie czerwca, następnie 12 lipca… Niestety, za każdym razem coś stawało spiskowcom na przeszkodzie. Nic dziwnego, że napięcie wśród więźniów rosło z każdym dniem. „Nie możemy już dłużej czekać. Każdy dzień jest dla nas jak cały rok” – wspominał Jechiel Rajchman, jeden z członków tajnej grupy.

Ostateczną datę powstania wyznaczono na 2 sierpnia 1943 roku. W obozie przebywało wówczas mniej niż tysiąc więźniów. Jak podkreśla Michał Wójcik, autor nowej książki „Treblinka 43. Bunt w fabryce śmierci”, czas naglił coraz bardziej:

Tymczasem wydaje się, że wielkie doły śmierci zaczynają już świecić pustkami. Że oto właśnie kończy się niszczenie śladów po milionie zagazowanych ludzi. Rozsypanie ostatnich popiołów i łubin, który już zaczął na dobre wschodzić nad pierwszymi zasypanymi grobami, to dla spiskowców znak, że nie tylko zakończyła się zagłada wszystkich polskich Żydów, ale że teraz pora na więźniów Treblinki. Że za chwilę zostanie zlikwidowany cały obóz i jego obsługa.

Plan został dopracowany w najdrobniejszych szczegółach. Każdy z uczestników spisku, zarówno ci z Treblinki I, czyli obozu pracy, jak i z Treblinki II – obozu zagłady, miał ściśle wyznaczone zadanie. Ustalono, że do momentu usłyszenia sygnału rozpoczęcia – dwóch strzałów z obozu pierwszego – praca będzie przebiegała możliwie normalnie.

fot.domena publiczna

Jankiel Wiernik, jeden z uciekinierów z Treblinki, po zakończeniu wojny stworzył makietę obozu.

Jeszcze przed rozpoczęciem walk więźniowie musieli zdobyć i rozdać broń. Na szczęście już wcześniej zdobyli zapasowy klucz do niemieckiego arsenału. Dzięki temu przynajmniej niewielka garstka była uzbrojona. Z zasady wybierano tych, którzy przeszli wcześniej przeszkolenie wojskowe i mogli z posiadanego karabinu czy pistoletu zrobić najlepszy użytek.

Jak wyobrażano sobie przebieg samej akcji po tym, jak padną pierwsze strzały? Plan zmieniał się wielokrotnie. Ostatecznie stanęło na tym, że jako pierwszy zabity zostanie Kurt Franz, najbardziej znienawidzony esesman, nazywany „Lalką”. Wsławił się on między innymi tym, że wytresował swojego psa tak, by na rozkaz atakował Żydów, gryząc ich w okolicach genitaliów.

Śmierć „Lalki” była jednak tylko jednym z celów spiskowców. Jak opowiada Rajchman:

Kilku towarzyszy wyznaczono do podpalenia komór gazowych. Innym powierzono zadanie zabicia esesmanów i Ukraińców i przejęcia ich broni. Kilku mężczyzn, którzy pracują blisko stanowisk obserwacyjnych, ma spróbować odciągnąć uwagę Ukraińców za pomocą złota.

fot.domena publiczna

Kurt Franz, zwany „Lalką”, był jednym z najbardziej znienawidzonych esesmanów w obozie.

Parę osób wysłano też oczywiście do forsowania ogrodzenia. Przywódcy rewolty chcieli uwolnić jak najwięcej osadzonych. W tym celu, jak podaje Michał Wójcik, część grupy, obejmująca głównie dowódców, wśród których był między innymi Moshe Lubling, złożyła najprawdopodobniej przysięgę. Zobowiązali się, że będą walczyli do końca, by osłaniać innym drogę.

2 sierpnia, po południu

Wyznaczony dzień okazał się wyjątkowo upalny. „Słońce świeciło i przez nędzne, małe, zakratowane okienka promienie jego wkradały się do naszych baraków” – referuje Wiernik – „Każdy czuł ważność chwili. Myślano o wolności. Obrzydło już wszystko. Zemsta na katach i wolność”. Podobne wrażenia przywołuje Samuel Willenberg, kolejny więzień, któremu udało się uciec:

Ten dzień był dla nas dniem wyjątkowym. Mieliśmy nadzieję, że spełni się w nim to, o czym od dawna marzyliśmy. Nie myśleliśmy, czy pozostaniemy przy życiu. Jedyne, co nas absorbowało, to myśl, żeby zniszczyć fabrykę śmierci, w której się znajdowaliśmy.

fot.Adrian Grycuk/CC BY-SA 3.0 pl

” Jedyne, co nas absorbowało, to myśl, żeby zniszczyć fabrykę śmierci, w której się znajdowaliśmy” – wspomina Samuel Willenberg, jeden z buntowników z Treblinki.

Początkowo wydawało się, że powstańcom sprzyja szczęście. Okazało się, że część strażników wybiera się nad rzekę, żeby się wykąpać. Zmniejszało to siły wroga, choć więźniowie wciąż mieli przeciwko sobie kilkudziesięciu esesmanów i około stu Ukraińców, pełniących funkcje strażników. Niestety okazało się, że jednym z tych, którzy opuścili obóz, był „Lalka”. W ten sposób uniknął konfrontacji z więźniami.

Kolejne części planu poszły niemal jak z płatka. Niezwykle trudna operacja wyniesienia broni z arsenału powiodła się świetnie. Udało się zdobyć 20 karabinów, karabin maszynowy i mnóstwo granatów. Ich przeniesieniem zajęło się komando kartoflarzy – pod samym nosem Niemców! „20 metrów obok, w swoim gabinecie powinien teraz siedzieć komendant Stangl” – opisuje Wójcik w książce „Treblinka 43. Bunt w fabryce śmierci”. A jednak nikt nic nie zauważył!

Akcja przebiegała pomyślnie, ale rozpoczęto ją wcześniej niż należało. Pierwsze działania przewidziano na okolice godziny 16.30, tak, by przechwycić przyjeżdżający wcześniej do Treblinki I transport niespełna siedmiuset polskich więźniów. Spiskowcy mieli nadzieję, że dołączą oni do buntu, pomogą spalić obóz, a później wraz z Żydami uciekną do lasu i stworzą oddział partyzancki.

„W szatańskim jakby tańcu płonęły niemieckie baraki”

Niestety, pierwsze strzały padły przedwcześnie, między 15.30 a 16.00. Więźniowie byli zdani na siebie. Początkowo w obozie zapanował chaos. Spiskowcy informowali pozostałych, co się dzieje, i namawiali do ucieczki. Przyłączyło się do nich ponad 400 osób. Nie wszyscy. Mniej więcej stu więźniów postanowiło zostać. Nie mieli siły lub odwagi, by uciekać…

Część buntowników zgodnie z planem forsowała ogrodzenie. Udało się je przerwać w trzech miejscach. W tym czasie znajdujący się wśród konspiratorów zawodowi żołnierze zapewniali pozostałym osłonę. Jednym z nich był Rudi Masarek, przez część osadzonych mylnie uznawany za syna byłego czeskiego prezydenta Masaryka. Wraz z drugim więźniem, pochodzącym również z Czech, przeniósł on na teren znajdującego się w obozie zwierzyńca karabin maszynowy. Znalazł się w środku tej części Treblinki, gdzie mieszkali strażnicy. Zaczął ich ostrzeliwać, krzycząc, że to zemsta za jego żonę i nienarodzone dziecko.

fot.Little Savage/domena publiczna

W wyniku rewolty obóz został zdemolowany i spalony.

W pierwszej fazie walki udało się zabić kilku esesmanów i strzegących obozu Ukraińców. W tym czasie obóz stał już w ogniu. „W szatańskim jakby tańcu płonęły niemieckie baraki” – wspomina Willenberg – „Wyschnięte gałęzie sosny wplecione w płot płonęły jak wąż, który ciągnie za sobą ognisty ogon”. Paliła się stacja kolejowa, przy której umieszczono magazyn zrabowanych dóbr. Płonęła też część mniejszych i starszych komór gazowych. Główny budynek krematorium się jednak nie zapalił.

Cała akcja trwała około pół godziny. Za więźniami wkrótce ruszył pościg: esesmani razili uciekających ogniem z umieszczonego na dachu samochodu karabinu maszynowego. Udało im się dopaść wielu – ale nie wszystkich. Zresztą spiskowcy często woleli zginąć, niż wracać do obozu. Tak Rajchman pisze o Masarku, któremu udało się w ostatniej niemal chwili przejść przez ogrodzenie:

Kiedy widzi, że mordercy zbliżają się do nas, wyciąga żyletkę z kieszeni i podcina sobie żyły. Krew trysnęła z jego nadgarstków. Próbuję go powstrzymać, ale nie dało się go przekonać, ogarniętego strachem przed wpadnięciem raz jeszcze w ręce morderców.

Koniec Treblinki

Ilu więźniom udało się uciec i przeżyć? Szacuje się, że około 400 rebeliantów zginęło w trakcie pościgu. Około stu uciekło i dotarło do Warszawy. Wojnę przeżyło 70-80 z nich. Straty wroga były oczywiście znacznie mniejsze. Padło kilku esesmanów i dalszych kilku, najwyżej kilkunastu Ukraińców.

Bunt oznaczał jednak koniec Treblinki. Obóz został zdemolowany. „To oznacza, że powstanie było spektakularną akcją i – z militarnego punktu widzenia – zakończyło się wielkim sukcesem” – podsumowuje Wójcik w książce „Treblinka 43. Bunt w fabryce śmierci”. Krócej i bardziej dobitnie ujął to Willenberg, pisząc po prostu, że piekło zostało spalone.

Bibliografia:

1. Yoram Lubling, Twice-dead. Moshe Y. Lubling , the Ethics of Memory, and the Treblinka Revolt, Peter Lang 2007.
2. Chil Rajchman, A Survivor’s Memory, Maclehose Press 2011.
3. Treblinka Death Camp Revolt. August 1934 (Testimonies), HolocaustResearchProject.org.
4. Jankiel Wiernik, Rok w Treblince, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa 2003.
5. Samuel Willenberg, Bunt w Treblince, Biblioteka “Więzi” 2004.
6. Michał Wójcik, Treblinka ’43. Bunt w fabryce śmierci, Znak 2018.