Jaki los czekał dzieci uwięzione w ubeckich obozach koncentracyjnych?

W tworzonych przez komunistyczne władze obozach koncentracyjnych, przeznaczonych dla przymusowo przesiedlanej ludności, dzieci stanowiły niemal jedną czwartą wszystkich zatrzymanych. Największa grupa więźniów poniżej piętnastego roku życia znajdowała się latach 1945-1950 w Potulicach.

Na potrzeby nadzorującego akcję Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego zaadaptowano tam były obóz nazistowski. Obecność młodych była przyjmowana z niezadowoleniem: polska załoga określiła ją w piśmie do swoich zwierzchników, jako zasadniczą sprawę, która w dużej mierze utrudnia pracę sanitarno-lekarską na terenie obozu.

Odnotowano, że niemal tysiąc nieletnich znajduje się w obozie bez matek. Nie był to jednak skutek wojny, ale… polityki nowych władz. 10- czy 11-latków aresztowano często pod nieobecność rodziców i pośpiesznie wysyłano do obozu. Zdarzało się, że dzieci mające rodzinę, które przeżyły całą wojnę pomagając w polu i nosząc wodę ze studni, nagle znikały.

W poniemieckim obozie w Potulicach w latach 1945-1950 ponad połowę osadzonych stanowiły dzieci poniżej 15 roku życia! Na zdjęciu budowa obozu niemieckiej Centrali Przesiedleńczej w Potulicach (źródło: domena publiczna).

Za Odrę albo do sierocińca

Duże grupy kilku- i kilkunastoletnich więźniów poza Potulicami trzymano między innymi także w Świętochłowicach, Zimnych Wodach i Łambinowicach. Stanowili oni jednak dla stalinowskich władz zbędny balast. Dlaczego? Przede wszystkim, żeby przeżyć, potrzebowali znacznie więcej mleka, tłuszczu i cukru niż dorośli. Poza tym w zasadzie nie nadawali się do ciężkich prac fizycznych, do których wykonywania zmuszano w niektórych obozach zdrową i sprawną część przesiedleńców.

Twórcy systemu mogli pozbyć się „problemu” dzieci na dwa sposoby: albo wysyłając je do Niemiec, albo umieszczając po prostu w polskich sierocińcach. Ponieważ pierwsze rozwiązanie zmuszałoby władze do wzięcia odpowiedzialności za odnalezienie rodziców swoich młodych podopiecznych, zdecydowano się na to drugie. Tym bardziej, że tuż po wojnie kraj był pełen sierocińców. Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego musiało tylko zorganizować transport, co nie stanowiło większego wyzwania.

Niemieckie dzieci zaczęły masowo trafiać do polskich przytułków. Część z nich nigdy nie dowiedziała się o swoim niemieckim pochodzeniu i żyła życiem zwykłych mieszkańców PRL. Na wyjazd do ojczyzny, o ile polityka paszportowa Polski Ludowej na to pozwalała, decydowali się przede wszystkim starsi, pamiętający czasy wojenne.

Głód, mróz i choroby

Decyzję o powrocie mogli podejmować jednak tylko ci, którzy przeżyli. Tymczasem duża część spośród kilkudziesięciu tysięcy młodych, których umieszczono w obozach nadzorowanych przez MBP już nigdy z nich nie wyszła. Panował tam nie tylko głód, ale brakowało też środków higieny i lekarstw. Błyskawicznie rozwijały się choroby. Dla dzieci groźne – niemal stuprocentowo śmiertelne! – były zwłaszcza tyfus i czerwonka.

Na tych, którzy dzięki wrodzonej odporności jakimś cudem nie zachorowali, czyhały inne niebezpieczeństwa: groźba zamarznięcia i… przemoc ze strony nadzorców. Czternastoletnia w 1945 roku Dorota Boreczek, trzymana w obozie Zgoda w Świętochłowicach, wspomina w książce „Mała Zbrodnia. Polskie obozy koncentracyjne”:

I pamiętam taką panią, która okazała mi serce. Nazywała się Ruth, imienia nie pamiętam. Miała koc. Zobaczyła że się trzęsę, mówi: chodź do mnie. Wskoczyłam . Jakie to było uczucie. To ciepło. Ona się do mnie jeszcze przytuliła i tak spałyśmy. I nad ranem ciepło zaczęło niknąć. Jakby ktoś wyłączył zasilanie. Kiedy byłam już pewna że nie żyje…wie pan jaka była moja pierwsza myśl? Będę miała koc! Własny.

Czternastoletnia Dorota Boreczek w 1945 roku trafiła do obozu Zgoda w Świętochłowicach, gdzie była świadkiem potwornych scen Na fotografii obozowa brama. Zdjęcie z książki „Mała zbrodnia” (Znak Horyzont 2017).

A jak buchnęło na mnie ciepło z baraku w którym gwałcili, to aż się zatrzymałam. I zaczęłam kalkulować. W otwartych drzwiach stał ktoś z załogi , patrzył, nie był zainteresowany i ja mu się wcale nie dziwię , miałam czternaście lat, wyglądałam na dziesięć , ważyłam niecałe 40 kilogramów.

Nie jestem Niemcem!

Do obozu można było trafić przypadkiem, wprost z ulicy. Tak znalazł się w świętochłowickiej Zgodzie Eric von Carlsen, czternastoletni holenderski chłopiec. Do Polski przeprowadził się wraz z rodzicami, kupcami, jeszcze przed wojną. Żołnierze wojska polskiego zatrzymali go… za aryjski wygląd.

Nie mieli wątpliwości – blondyn, niebieskie oczy, słabo mówił po polsku. Musi być Niemcem! Eric próbował im wyjaśnić – niestety, po niemiecku – że to nieporozumienie, a on pochodzi z kraju, na który Niemcy także napadli. Ale żadne tłumaczenie nie odniosło skutku.

Młody Holender był bystry, miał oko do dziur pod ogrodzeniem oraz do pijaństwa strażników. Pewnego dnia udało mu się wydostać z obozu. Niestety, po ucieczce szukał schronienia w swoim domu w Gliwicach. Obozowa załoga znalazła go jeszcze tego samego dnia.

Holender Eric von Carlsen miał pecha, wyglądał jak z nazistowskiego plakatu propagandowego. To wystarczyło, aby trafił do Zgody (źródło: domena publiczna).

Po przyprowadzeniu do obozu został surowo ukarany. Zamknięto go w baraku nr 7, do którego trafiali tylko Niemcy podejrzani o realną działalność na rzecz nazistów. Dorota Boreczek widziała bicie Carlsena na własne oczy:

Weszli w pięciu chłopa, ściągnęli Carlsena i zaczęli młócić, aż słychać było trzask kości. Wyrwał się i uciekł na najwyższą pryczę. Zdenerwował ich, bo po pijanemu nie mogli się wgramolić. Nie dawali rady go sięgnąć. W końcu, jak już go dopadli, to z powrotem na ziemię. Wtedy wrzasnął ponoć „zastrzelcie mnie”. No ale nie posłuchali, tłukli aż przestał się ruszać. I jak doszedł do siebie, jak się pozrastał i stęchł, to pierwszą rzeczą którą zrobił – znowu uciekł. Znowu go przyprowadzili i połamali.

Carlsen próbował uciekać czterokrotnie. Za każdym razem obozowej załodze udawało się go złapać i ukarać. Kiedy wreszcie wrócił do kraju, dość szybko zmarł. Nigdy nie odzyskał sprawności w wielokrotnie połamanych nogach i rękach.

Agent Piotr

Tragedie dzieci z rodzin przesiedleńczych do własnych celów wykorzystywał… wywiad PRL. Tak było w przypadku Piotra Heinza, blondyna o niebieskich oczach, który przebywał w jednym z obozów. Po latach udało mu się powrócić do ojczyzny. Z matką spotkał się w 1975 roku w Berlinie Zachodnim. Padli sobie w ramiona. Wydawało się, że to koniec długiej i bolesnej rozłąki…

Szokująca prawda o powojennych komunistycznych obozach koncentracyjnych w książce Marka Łuszczyny pod tytułem „Mała zbrodnia” (Znak Horyzont 2017).

Happy end? Tak przedstawili historię Piotra, niemieckiego dziecka z ubeckiego obozu, niemieccy filmowcy. Problem w tym, że Piotr nie był tym człowiekiem, za którego się podawał! W istocie był… dobrze wyszkolonym przez wywiad PRL szpiegiem, zwerbowanym spośród dzieci byłych mieszkańców Dolnego Śląska. Powrót do kraju i zatrudnienie Piotra w jednej z zachodnioniemieckich instytucji był planem operacji szpiegowskiej. Zdekonspirowano go i odesłano do Polski dopiero pod koniec lat 70.

Wedle Niemców, po wojnie przerzucono w ten sposób do ich kraju setki osób. Cel działania tych agentów nie był całkiem jasny. Pozornie chodziło o to by infiltrować na skalę masową mniej istotne instytucje państwowe RFN. W istocie jednak władze komunistycznej Polski, współpracujące ze Stasi, liczyły na kreatywność swoich podopiecznych. Marzyły im się błyskotliwe kariery, pozwalające na ulokowanie się obok źródeł ważniejszych informacji.

Bibliografia:

1. Tadeusz Wolsza, Więzienia stalinowskie w Polsce : system, codzienność, represje, Wydawnictwo RM, Warszawa 2013.
2. Obóz w Potulicach – aspekt trudnego sąsiedztwa polsko-niemieckiego w okresie dwóch totalitaryzmów, red. Alicja Paczoska, Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Bydgoszcz 2005.
3. Bogusław Kopka, Obozy pracy w Polsce 1944-1950: przewodnik encyklopedyczny, Niezależna Oficyna Wydawnicza Nowa : Ośrodek Karta, Warszawa 2002.