Państwo Mińkowieckie

Był on bodajże największym oryginałem wśród polskiego ziemiaństwa i nawet został prototypem bohatera niedokończonej powieści Juliusza Słowackiego Król Ladawy. A to dlatego, że po trzecim rozbiorze Polski [Ignacy] Ścibor-Marchocki nie pogodził się z utratą przez nasz kraj niepodległości i założył własne państwo – Państwo Mińkowieckie ze stolicą w Mińkowcach (obecnie jest to wieś niedaleko Nowej Uszycy w rejonie kamienieckim obwodu chmielnickiego).

Cztery rezydencje na cztery pory roku

W 1788 roku Ignacy odziedziczył ten majątek po swoim stryju. Po 1795 roku proklamował na terenie swych posiadłości niepodległe Państwo Mińkowieckie. Poustawiał słupy graniczne z napisami „Granice Państwa Mińkowieckiego z Imperium Rosyjskim” oraz „Granice Państwa Mińkowieckie go z Imperium Austriackim”, demonstrując w ten sposób nieuznawanie rozbiorów Rzeczypospolitej.

Zresztą już sam wygląd Ignacego był nietuzinkowy: „[…] miał bielutką a długą brodę jak święty Onufry, nosił kapelusz ogromny, lagę złocistą, rasę (lekką aksamitną tkaninę) […] wyglądał jak najwspanialszy metropolita […]”. Wybudował dla siebie cztery rezydencje, po jednej na każdą porę roku. Dwie z nich – w Otrokowie i Przytulii – swoim kształtem przypominały średniowieczne twierdze.

Wiosenna posiadłość znajdowała się w Otrokowie. Otaczał ją duży i piękny park, ale nawet spacerując po nim, można było natknąć się na przejawy dziwactwa gospodarza – na przykład wiszącą na drzewie czaszkę z napisem „Kiedyś i ja byłam piękna i młoda”. W Pobójnej znajdowała się rezydencja jesienna, często bywał tu z wizytą Tadeusz Czacki.

Wolność i niepodległość

Jak traktowały to „niepodległe” państwo rosyjskie władze? Aleksander I, który rozpoczął panowanie w 1801 roku, miał propolskie poglądy, nie popierał rozbiorów Polski przeprowadzonych przez swoją babkę Katarzynę II i marzył o wskrzeszeniu Rzeczypospolitej. Zresztą w 1815 roku na kongresie wiedeńskim cesarz doprowadził do powstania Królestwa Polskiego i nadał mu liberalną konstytucję. Dlatego jest prawdopodobne, że Aleksander I do pewnego stopnia popierał zapędy hrabiego.

Przejawem niepodległości Państwa Mińkowieckiego była emisja własnych monet. Ścibor-Marchocki uwielbiał prawo rzymskie, dobrze opanował platońskie idee o mądrym najwyższym władcy, studiował dzieła encyklopedystów francuskich. Najbardziej postępowym posunięciem władcy było uwolnienie chłopów z poddaństwa. Zamiast tego Ignacy wprowadził obowiązek płacenia czynszu przez chłopów.

Tekst stanowi fragment najnowszej książki Violetty Wiernickiej „Polacy w Ukrainie. Czasy carskie”, Wydawnictwo Bellona 2024.

Ustanowił własne prawo zawarte w napisanym po łacinie statuсie mińkowieckim, który wydała jego własna drukarnia. Akt ten został uroczyście ogłoszony 1 lipca 1795 roku. Artykuły w tym dokumencie miały wyraźne podłoże filozoficzne i odwoływały się do poglądów Jana Jakuba Rousseau: „Człowiek urodził się wolny i dlatego jest konieczne, żeby umierając także był wolny”. Ten cytat ze statutu mińkowieckiego odnosił się do uwolnienia chłopów z poddaństwa.

Oprócz idei filozofów francuskich hrabiemu przyświecała chęć polepszenia dobrobytu własnego i chłopów. Jego zdaniem tylko człowiek wolny jest w stanie owocnie pracować na rzecz własną i kraju. Hrabia dbał o dobrobyt mieszkańców swojego państwa: założył szpital, w którym pracowali lekarz i położna, a także szkołę, szkołę muzyczną, chór i orkiestrę. Gdy w 1796 roku Państwo Mińkowieckie nawiedziła zaraza morowa, sfinansował najnowocześniejsze środki walki z chorobą. Opiekował się wdowami i sierotami po zmarłych. Nie tylko żywił tych ludzi, ale także wybudował i wyposażył im nowe domy, ponieważ w czasie trwania zarazy domostwa i rzeczy zmarłych palono.

Czytaj też: Ten ksiądz założył w Polsce… własne państwo. Rzeczpospolita Pawłowska przetrwała 25 lat i była zaskakująco postępowa!

Podolska Szwajcaria

Ścibor-Marchocki zagwarantował chłopom nienaruszalność mienia, bezpieczeństwo i ochronę przed jakąkolwiek przemocą. Podkreślał, że podstawą korzystania z wolności powinny być rozum i sprawiedliwość. Każdy, kto określał mieszkających w Państwie Mińkowieckim chłopów „niewolnikami”, „mużykami” bądź „chłopami”, musiał zapłacić ogromną karę. Hrabia uważał, że każde życie jest cenne niezależnie od stanu, w którym ktoś się urodził. Dlatego urządzał pogrzeby chłopów i nawet wymyślał epitafia na ich grobach. Oto jedno z nich: „Miał pochodzenie chłopskie i nazywał się Hortensjusz. Z zawodu był ogrodnikiem i swoją pracą przyczynił się do upiększenia wsi Prytuła. Był bardzo inteligentny i utalentowany. Żył prawie 50 lat i zmarł 17 marca 1825 roku”.

Mieszkańcy cieszyli się wolnością religijną: obok chrześcijan mieszkali Żydzi, a we wsi Elizabetówka osiedlili się staroobrzędowcy. W każdej wsi działał sąd przysięgłych składający się z 12 najstarszych mieszkańców. Był to sąd I instancji. W przypadku gdy strona lub strony nie zgadzały się z jego decyzją, zwracano się do sądu II instancji w Mińkowcach. Wówczas wyrok wydawał sam Ścibor-Marchocki, który w orzekaniu kierował się za sadami prawa rzymskiego.

fot. Giżycka E. Elżbieta/domena publiczna

Ignacy Ścibor-Marchocki.

Kary – według ówczesnych standardów – nie były zbyt surowe. Prawie całkowicie zrezygnowano z kar fizycznych; winni popełnienia jakiegoś występku wykonywali prace przymusowe lub spędzali kilka dni w areszcie. W najgorszym wypadku zsyłano ich na step pod Chersoniem, gdzie Ścibor-Marchocki nabył sporo ziemi i zakładał nowe wsie.

Oczywiście wprowadzenie tak postępowych reform zwłaszcza uwolnienie chłopów z poddaństwa, wywoływało niezadowolenie tak polskich, jak i rosyjskich oraz ukraińskich ziemian. Ciekawostką jest to, że już Katarzyna II poważnie rozważała zniesienie poddaństwa. Nie zdecydowała się na ten krok, wiedząc, że wywoła tym sprzeciw, a nawet nienawiść szlachty. Cesarzowa zmarła w 1796 roku, w 1801 roku na tron wstąpił jej liberalny wnuk Aleksander I, który także rozważał tę reformę. Dlatego można domniemywać, że w osobie nowego monarchy Ścibor-Marchocki miał swojego opiekuna.

Dziwak, liberał i antyklerykał

Ignacy był rzutkim przedsiębiorcą. W Państwie Mińkowieckim działały fabryki produkujące sukno, tkaniny, papier, saletrę, powozy, lakiery, a także cegielnie, młyny i winnice. Nakładem drukarni w Państwie Mińkowieckim ukazywały się dokumenty prawnicze i dzieła literackie; staraniami hrabiego wy drukowano pierwsze wydanie Hamleta po polsku.

Hrabia słynął z wielu dziwactw. Paradoksalnie ten wyznający liberalne poglądy człowiek zachowywał się jak samorządny władca i kazał się tak traktować. Wymyślił dla siebie tytuł – patriarcha. Żądał, by na piśmie zwracano się do niego Dux et Re dux, a gdy nie spełniano tej prośby, złościł się. Poza tym „aż do śmierci […] liczył lata panowania swego, aż do śmierci trzymał pisarza, co chodził za panem i zapisywał każde słowo pańskie”.

Co więcej, wygłaszał kazania z ambony, zastępując księży, bo uważał, że duchowni „rozpróżniaczeni i oddani uciechom światowym gonią za groszem”. Homilie „odnosiły się głównie do problemów moralnych, a na poparcie swoich tez przytaczał nie tylko cytaty z Pisma Świętego, ale i z Woltera, którego jego parafianie musieli pewnie uważać za jednego ze świętych”.

Lubował się w zrytualizowanych przedstawieniach. W roku 1797 w Mińkowcach zaczęły się obchody święta Matki Boskiej Zielnej, w których uczestniczyli szlachta i chłopi z Państwa Mińkowieckiego. Oto jak wyglądała ta ceremonia: „Nie wyróżniająca się początkowo niczym szczególnym religijna uroczystość dożynkowa była przez [Ścibora] Marchockiego coraz bardziej rozbudowywana i teatralizowana. Przebieg obchodów określał precyzyjny scenariusz, pojawiły się specjalne kostiumy i rekwizyty, elementy widowiskowe typu żywych obrazów, a nawet okazjonalna architektura. Ważną rolę spełniały dworska kapela i chór złożony z włościan, wykształconych w miejscowej akademii muzycznej”.

Rzymska bogini zamiast Matki Boskiej

Po kilku latach hrabia zastąpił święto Matki Boskiej Zielnej obchodami Cerery (Ceres), rzymskiej bogini urodzaju. Ta ceremonia „zespalała dziedzica i całą rodzinę jego z ludem wiejskim na polu wspólnej pracy na roli”. Rozpoczynało ją nabożeństwo w kościele, gdzie Ścibor-Marchocki stał ubrany w starożytną grecką togę. Po mszy hrabia wyjeżdżał na czymś przypominającym rydwan, trzymając w dłoni kij. Potem zmierzającą na pole procesję otwierał. Jak opisywał podolski kronikarz dr Antoni Rolle:

„[…] pług obrzędowy pięknej stolarskiej roboty, na toczonych kołach, ciągniony przez osiem czarnych, ze złoconymi rogami wołów […] Na pługu siedział wyrostek do rodziny gospodarza należący, w sukniach arkadyjskiego pastuszka […]. Pług okalało osiem panienek za wiejskie dziewczęta przebranych. Tuż zaraz podążał lud, […] a każdy rolnik prowadził tak że pług, jeżeli go posiadał; młodzież dźwigała narzędzia rolnicze, kobiety zboża rozmaitego pęki, bukiety z ziół polnych, wieńce, a wszystko w strojach odświętnych.

fot.Louis de Caullery/domena publiczna

Hrabia zastąpił święto Matki Boskiej Zielnej obchodami Cerery (Ceres), rzymskiej bogini urodzaju.

Za ludem posuwał się uroczyście rydwan z tronem o trzech stopniach, ciągniony przez sześć koni, ubranych w kapy galonowane, w pióra i wstęgi, prowadzonych przez sześciu mastalerzy. Na tronie siedział hrabia Redux, istny Jowisz, w szkarłatnej długiej szacie, trzy mając w ręku laskę, zakończoną trójzębem u góry. U stopni tronu na rydwanie stała piękna dziewica z sierpem w ręku jako uosobienie żniwa, ubrana także w szaty powłóczyste.

Naokoło tego dziwnego wozu biegło dwanaście dziewczątek w bieli z wieńcami na skroniach. Koło zamykał poczet parobków konnych i pieszych, dźwigających narzędzia rolnicze: cepy, kosy, grabie, rydle, motyki; stanowili oni zarazem chór śpiewaków […]. Zamykała tę dziwną procesję długa kawalkada z powozów złożona, z których ciekawie wyglądały uśmiechnięte twarzyczki sąsiednich obywatelek i poważne oblicza ziemian”.

Czytaj też: Awanturnik, sadysta, warchoł – prawdziwy szlachcic z piekła rodem. Kim był osławiony Diabeł Łańcucki?

Kara za propagowanie pogaństwa

Paradoksalnie, ale to właśnie obchody święta Cerery, a nie proklamowana przez hrabiego niepodległość jego państwa, wzbudzały niezadowolenie władz i Kościoła. A to dla tego, że urządzane przez Ignacego święta traktowano jako propagowanie pogaństwa. Wytoczono mu proces, podobno Ścibor-Marchocki otrzymał wyrok aresztu domowego.

Ostatnie lata swojego życia hrabia spędził w parku przytulickim, gdzie kazał wybudować sobie skromną wiejską chatę, zaopatrzoną tylko w kilka niezbędnych sprzętów. Miał dwa psy, dwie krowy, kilka kur. Nad wejściem do jego mieszkania widniał napis: „Inveni portum, Spes et Fortuna valete: Sat me lusistis, ludite nunc alios” („Dotarłem do portu, żegnaj Nadziejo i Fortuno: bawiłyście się mną, teraz niech inni za wami płaczą”). Zgodnie z życzeniem Ignacego Ścibora-Marchockiego pochowano go w parku w Przytulii. Wszystko odziedziczył jego syn Karol. W roku 1836 rząd skonfiskował majątek, czego powodem było poparcie Karola dla dekabrystów.

Źródło:

Tekst stanowi fragment najnowszej książki Violetty Wiernickiej „Polacy w Ukrainie. Czasy carskie”, Wydawnictwo Bellona 2024.