Za co wysyłano do łagru?

Rozbudowany system łagrów miał chronić potężną republikę rad przed jej „wrogami klasowymi”. Już w międzywojniu bolszewicka propaganda ukuła pojęcie „wrogów ludu” – jednostek lub grup społecznych, które potencjalnie mogły przeciwstawić się jedynej słusznej władzy. Aby się z nimi uporać, powołano sieć obozów pracy przymusowej, tzw. łagrów. W 1930 roku znalazły się one pod jednym Głównym Zarządem Obozów (GUŁag), który cztery lata później zaczął podlegać NKWD.

Mniej więcej w tym samym czasie narodziła się idea wykorzystywania „wrogów ludu” na szeroką skalę w celu przyspieszenia industrializacji kraju. ZSRR z państwa rolniczego miało stać się potęgą przemysłową – wysiłkiem taniej siły roboczej więźniów łagrów. Odtąd obozy zaczęły stanowić filar sowieckiej gospodarki. Apogeum potęgi radzieckiego imperium obozowego nastąpiło w pierwszych latach po II wojnie światowej. Szacuje się, że na przełomie lat 40. i 50. liczba osadzonych wynosiła 2,5 miliona! Powody, dla których skazywano ich na tę nieludzką karę, bywały absurdalne.

Polski pisarz Gustaw Herling-Grudziński w marcu 1940 roku został aresztowany i skazany na 5 lat pobytu w obozach, ponieważ zaufał niewłaściwym ludziom. Wynajęci przez niego przemytnicy, którzy mieli pomóc mu w przedostaniu się z okupowanego przez Sowietów Grodna na Litwę (skąd chciał ruszyć na Zachód, by dołączyć do armii gen. Władysława Andersa), okazali się współpracownikami NKWD. Trafił do łagru w Jercewie pod Archangielskiem. Dzięki głodówce protestacyjnej  został stamtąd zwolniony już 20 stycznia 1942 roku, ale doświadczenie to odcisnęło na nim piętno.

Zdrajcy i zdradzani

Również po zakończeniu II wojny światowej można było wylądować w obozie w wyniku zdrady. Boleśnie przekonała się o tym urodzona w 1924 roku Ela (a właściwie Kommunela – rodzice nazwali ją na cześć komunizmu) Markman. Jako 19-latka z kilkoma kolegami z klasy utworzyła tajną organizację terrorystyczną wymierzoną w Stalina i Berię. W wywiadzie z Moniką Zagustovą przytoczonym w książce „Dziewczyny z łagrów” wspominała:

Było nas sześcioro: pięciu chłopaków i ja. Proklamowaliśmy odezwę naszej organizacji, którą nazwaliśmy Śmierć Berii. Nie byliśmy naiwni w kwestii naszych szans na przeprowadzenie zamachu – chcieliśmy tylko zwrócić uwagę ludzi na zbrodniczą politykę wyniszczającą kraj. Naszym największym wyczynem było porozklejanie obwieszczeń, które miały uświadomić mieszkańcom, co się dzieje. Organizacja istniała od 1943 do 1945 roku.

fot.domena publiczna

Gustaw Herling-Grudziński – zdjęcie NKWD.

Przez kolejne trzy lata członkowie organizacji nie mieli w związku z jej istnieniem żadnych problemów – aż do momentu, gdy jeden z kolegów zadenuncjował pozostałych. „Zostaliśmy aresztowani po pół roku i skazani na dwadzieścia lat robót przymusowych. O donosie dowiedziałam się na rozprawie z ust samego denuncjatora, który publicznie przyznał, że nas zdradził. Nie na wiele mu się to zdało – dostał identyczną karę jak my, a nawet gorszą, ponieważ trafił do obozu w Karagandzie w Kazachstanie, gdzie ekstremalne warunki klimatyczne, zarówno latem, jak i zimą, przewyższały surowością północ Rosji” – mówiła Ela.

Kobieta i jej koledzy mieli odbywać karę w kopalniach Workuty i Inty, za kołem podbiegunowym, wśród wiecznych lodów. Ale i tak zarówno zdrajca, jak i zdradzeni przez niego byli towarzysze „broni” mogli mówić o szczęściu. W 1947 roku, dokładnie rok przed ich procesem, zniesiono bowiem karę śmierci. Przywrócono ją w 1949 roku.

Zarzuty wyssane z palca

O knucie przeciwko „słońcu narodów” (jak kazał się nazywać Stalin) oskarżono również Susannę Peczuro. Do celi moskiewskiej Łubianki (siedziby KGB) trafiła jako 17-latka. Współosadzone na jej widok przecierały oczy ze zdumienia – wyglądała jak dziecko w dziewczęcej sukience z białym kołnierzykiem i warkoczami. Monika Zgustová w „Dziewczynach z łagrów” przywołuje jej relację:

Zasypałam je pytaniami: Dlaczego je aresztowano? Skąd są? Da się stąd uciec?  Kobiety cierpliwie odpowiadały mi, że – w większości przypadków – aresztowano je bez żadnego konkretnego powodu, a wszystkie inne partie poza komunistyczną są zakazane. (…) Gdy do procesu pozostało już niewiele czasu, milicjanci pokazali mi, co o mnie napisali.

fot.mat. pras.

Tekst powstał w oparciu o książkę Moniki Zagustovej „Dziewczyny z łagrów” (Znak Horyzont 2024).

Pod listą całkowicie nieprawdopodobnych zarzutów – od planowania zamachu na Stalina, aż do zamiaru wysadzenia moskiewskiego metra – figurował mój podpis. 7 lutego 1951 roku w podziemiach więzienia Lefortowo odbył się proces przeciwko mnie oraz dysydenckiej grupie, której byłam członkinią. Sądziło nas Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR. Nie mieliśmy prawa do obrony. W nocy z 13 na 14 lutego zapadł wyrok. Borysowi, Włodikowi i jeszcze jednemu członkowi grupy, Żenii, zasądzono najwyższy wymiar kary. Katia, Irina i ja dostałyśmy po dwadzieścia pięć lat w obozie pracy.

Czytaj też: „W obozie widziałam zło. Nie jest do tego zdolne żadne zwierzę, tylko człowiek” – wstrząsająca relacja więźniarki łagru

Hańba kolaboracji

„Popularnym” zarzutem wobec aresztowanych była też kolaboracja z Niemcami podczas okupacji ZSRR. Oskarżenie takie usłyszała również wspomniana Ela Markman – jeszcze zanim została zdradzona – kiedy po wojnie chciała iść na studia. Musiała zawnioskować o zezwolenie na opuszczenie miejsca zamieszkania, a władze po prześwietleniu jej życiorysu (w trakcie okupacji była zatrudniona w giełdzie pracy) uznały, że poszła na współpracę z nazistami. Podobnie potoczyła się historia Jelena Korybut-Daszkiewicz. Jak wspominała w „Dziewczynach z łagrów”:

Kiedy wojska niemieckie wycofały się z okupowanych terenów, w tym z mojego miasta, myślałam tylko o pójściu na studia. Musiałam w tym celu uzyskać zgodę na opuszczenie miejsca zamieszkania, by móc przenieść się do Leningradu. Pracownicy odpowiedniego urzędu zamiast jednak mi pomóc, oskarżyli mnie o kolaborację z Niemcami i aresztowali.

fot.Pudelek (Marcin Szala)/CC BY-SA 3.0

Rekonstrukcja baraku mieszkalnego Gułagu – Muzeum Okupacji w Rydze.

Została skazana na piętnaście lat prac przymusowych za zdradę ojczyzny.

Czytaj też: „Nocami, po 12 czy nawet 15 godzinach pracy, wzajemnie iskały sobie wszy”. Jak więźniarki z łagrów walczyły o zachowanie człowieczeństwa?

Wyznania winy wymuszone torturami

Do bycia zdrajczynią przyznała się też słynna aktorka Tatiana Okuniewska. W 1948 roku została aresztowana – rzekomo za uprawianie antyrządowej propagandy. Ławrientij Beria zgwałcił ją w swojej rezydencji, a następnie pozbył się kłopotu, zsyłając kobietę do łagru na dziesięć lat.

Podkładkę pod wyrok miało stanowić wyznanie winy, które wyciągnięto od niej w Łubiance torturami. Nocami wzywano ją na przesłuchania, a w dzień nie pozwalano spać – ani nawet siedzieć z zamkniętymi oczami. Na kilka godzin wysyłano ją do chłodni, by odmroziła sobie kończyny. Wyzywano od najgorszych. W końcu, wycieńczona i chora, podpisała akt oskarżenia, zgodnie z którym była szpiegiem przekazującym tajne informacje zagranicznym mocarstwom.

fot.Kauno IX forto muziejus /CC BY 4.0

Do łagru można było trafić pod byle pretekstem (na zdj. więźniowie polityczni w Instalagu).

Torturom była poddawana również Ariadna Efron-Cwietajewa, córka poetki Mariny Cwietajewej i pisarza Siergieja Efrona. Do więzienia trafiła jeszcze w trakcie wojny. Tak w roku 1954 opisała swoje doświadczenia:

Po zamknięciu mnie w więzieniu śledczy w trakcie przesłuchań chcieli: 1) żebym przyznała, że jestem agentką francuskiego wywiadu; 2) żebym przyznała, że mój ojciec o tym wiedział; 3) żebym przyznała, że mój ojciec także należał do francuskiego wywiadu. Bito mnie już od pierwszego przesłuchania. Przesłuchiwano mnie w dzień i w nocy, nawet w celi; nie zezwalano mi na sen; byłam zamykana, bosa i naga, w lodowatej celi; bito mnie gumowymi pałkami nazywanymi „śledczymi dla kobiet”; grożono mi rozstrzelaniem; odgrywano moją egzekucję.

Po miesiącach takiego traktowania w końcu podpisała podsunięty jej dokument. Bez procesu została skazana na siedem lat robót przymusowych w obozie o najsurowszym rygorze. Ale zapewne i bez tego trafiłaby do łagru – wszak zamykano w nich nawet niemowlęta, bo ich rodzice, często bez konkretnego powodu, zostali uznani za „wrogów ojczyzny”.

Źródło:

Tekst powstał w oparciu o książkę Moniki Zagustovej „Dziewczyny z łagrów” (Znak Horyzont 2024).