Czym były zajazdy szlacheckie?

A bodajbyś się w Polsce szlacheckiej procesował – zdecydowanie można by wprowadzić do języka polskiego takie przekleństwo. Weźmy takie zajazdy – słowo dobrze znane z „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza. Jak pisze za Zygmuntem Glogerem Iwona Pugacewicz, zajechać dobra znaczyło objąć je siłą w posiadanie. W dawnych czasach środki egzekucyjne dla wyroków sądowych, zarówno w Polsce jak i całej Europie, były bardzo słabe. (…) Wiadomo, że dawniej starosta, mający obowiązek wykonywania dekretów przeciw opornym, używał siły przez zwołanie szlachty ze swojej jurysdykcyi, aby powagę prawa poparła. Taki zajazd z wyrokiem w ręku, pod wodzą starosty i ze szlachty samej złożony, był „zajazdem prawnym” .

Problem w tym, że mało kto chciał do takiego zajazdu prawnego czekać. Żeby do niego doszło, trzeba było przejść cały korowód sądowy. W pierwszej kolejności należało bowiem uzyskać intromisję. Na jej mocy sporne dobra przyznawane były jednej ze stron. Druga miała obowiązek podporządkować się orzeczeniu. Wyegzekwowania tych postanowień na tym etapie dokonywał – jeszcze bez asysty zbrojnej – woźny sądowy. Tyle teoria.

Bywało, że intromisja była powtarzana kilkakrotnie. Jeżeli zaś nie odnosiła skutku., w końcu zarządzana była rumacja. Przedtem jednak konieczne było ogłoszenie banicji, która polegała na wypędzeniu stawiającego się szlachcica z nielegalnie zajmowanych dóbr. I dopiero wtedy – nareszcie – można było zarządzić egzekucję. Czyli wyrzucić delikwenta z majątku siłą, co formalnie przeprowadzał starosta. I tylko w takiej sytuacji dokonujący zajazdu nie ponosił żadnej odpowiedzialności za zniszczenia, a nawet zabójstwa, które miały miejsce w jego trakcie. Ale nawet ogłoszenie banicji mogło nie zakończyć sprawy. Oto bowiem wystarczyło, że taki szlachcic w porę wyrobił sobie glejt królewski, a wtedy urzędnicy odchodzili z kwitkiem!

Przyczyny zajazdów

Jak wyglądał zajazd? Dużo zależało od jego powodów. Generalnie oprócz szlachcica brała w nim udział jego rodzina, służba, a nawet chłopi. Zajeżdżający nie ukrywał swojej tożsamości. Najechany wiedział, komu zawdzięcza tak „przyjemne” potraktowanie. Większość zajazdów miała miejsce w dzień, aczkolwiek zajazdu nocnego bynajmniej nie uważano za coś niehonorowego. I co najważniejsze w kontekście powyższych rozważań prawnych: najczęściej zajazdu dokonywano już po pierwszej intromisji.

Tradycyjnie zajazdy były uprzednio planowane. A powody ich przygotowywania bywały najróżniejsze. Od sporów granicznych przez sprawy spadkowe po kradzież drzewa z lasów czy wyławianie ryb ze stawów. Pewne rodzaje zajazdów moglibyśmy nazwać okazjonalnymi. „Towarzyszyły” one weselom, imieninom, ale też pogrzebom – czy to dłużników, czy krewnych, aby okazać niezadowolenie z ostatniej woli zmarłego.

fot.Ludwik Gędłek/domena publiczna

Oprócz szlachcica w zajeździe brała udział jego rodzina, służba, a nawet chłopi.

Niekiedy okoliczności były wręcz kuriozalne. W roku 1717 powodem jednego z zajazdów stała się… zbiegła żona. Natomiast gdy w połowie XVII wieku rodzina Grabskich zajechała Waleriana Szczycińskiego, Ludwik Grabski, chcąc wywołać awanturę, schował w kieszeni jedną z książek Szczycińskiego. Właściciel spróbował odebrać swoją własność – i postradał trzy palce u ręki.

Działanie w afekcie

Nie wszystkie zajazdy były przygotowywane. Wiadomo, krew nie woda. Czasem wystarczał pierwszy lepszy pretekst, by zajechać sąsiada. I tak np. Stanisławowi Białewskiemu nie przypadła do gustu… mina dziedzica Słuckiego. Po inwektywach puszczono w ruch kańczugi,  a następnie „winnego” zajechano. Innym razem na wąskiej drodze spotkały się rody Rybińskich i Dąbrowskich. Żadna rodzina nie chciała ustąpić, więc doszło do bijatyki. A potem Dąbrowscy najechali nie tylko dom, ale i karczmę Rybińskich.

A skoro już jesteśmy przy karczmach: osobną „kategorią” zajazdów, które w większości miały miejsce pod wpływem impulsu (zabrakło alkoholu lub może było go za dużo?), był właśnie zajazd karczmy. Na przykład w 1676 roku Aleksander Rudnicki najechał karczmę Jana Smarzewskiego w Zegrzanach i powyganiał gości, po czym – jak informuje Iwona Pugacewicz – rozkazał sobie pierogi smażyć na maśle!

Czytaj też: Czym się różnił „zwykły” szlachcic od magnata?

Przyszły król Polski warchołem?

Ofiarą zajazdu mógł paść każdy. I każdy mógł stać się jego sprawcą. Całkowitym brakiem poszanowania jakiejkolwiek sprawiedliwości wykazał się swego czasu np. przyszły władca Polski Jan Sobieski. Był rok 1660. Ówczesny król Jan Kazimierz dekretem z 19 marca nadał mu starostwo stryjskie. Jednakże w tamtym czasie rezydowała na nim Konstancja Koniecpolska, wdowa po Krzysztofie Koniecpolskim. I ani myślała ustąpić. Sobieski postanowił więc wziąć sprawy w swoje ręce. Zebrał około 300 jeźdźców i ruszył w drogę.

fot.Jan Matejko/domena publiczna

Całkowitym brakiem poszanowania jakiejkolwiek sprawiedliwości wykazał się swego czasu np. przyszły władca Polski Jan Sobieski.

Wydawało się, że napyta sobie tym biedy, ponieważ Koniecpolska wstąpiła na drogę prawną. Twierdziła – na podstawie dawniejszego listu królewskiego – że ziemie te zostały jej oddane w dożywotnią dzierżawę. I w kontekście zajazdu, którego padła ofiarą, uzyskała korzystny dla siebie wyrok. Sobieski, który nawet nie stawił się na rozprawę, został zobowiązany do zwrotu bezprawnie – bo bez wyroku – zagarniętych dóbr. Musiał również wypłacić odszkodowanie. Cóż z tego, skoro przyszły monarcha zignorował orzeczenie sądowe. Wykpił się dekretem Jana Kazimierza i włos mu z głowy nie spadł.

Słaba płeć? Nic z tych rzeczy!

Co ciekawe, w zajazdach szlacheckich da się nawet odnaleźć ślady kobiece. Choćby w roku 1659 zapisała się w ten sposób żona Wojciecha Ostrowskiego, którą Jacek Komuda nazywa „niezłą wilczyca kujawską”. Otóż w trakcie wspomnianego zajazdu poturbowała ona Krystynę Liniecką, jej służącą Annę poczęła bić, a panią – ukąsiła w palec i wyrwała jej włosy.

Zdarzało się, że same zajazdy były przeprowadzane pod wodzą kobiet, m.in. Anny Łahodowskiej czy Teofili Chmielnickiej. Z kolei niejaka pani Żabicka raczyła najechać… własnego męża! I nie podobno było [go] bronić, bo Ichmość Pani Żabicka, małżonka (…) obuchem jego bić chciała (…) i szturchała. Natomiast Zofia z Zalewskich próbowała przekonać swoich ludzi, że lepiej, aby cel ich zajazdu został zabity, ponieważ w innym przypadku będzie ich wszystkich… prawem patrzył!

Szlachcianki potrafiły też skutecznie stawić opór. Dobrym przykładem jest tutaj rok 1670, kiedy do intromisji u Uherców w Bieszczadach próbował doprowadzić niejaki Zaklika. Wówczas, jak informuje Jacek Komuda: szlachcianka Jasienicka z czterema córkami – Baśką, Haśką, Zośką i Halszką „bardzo tęgiej urody” – wypadły z dworu, a dziewki z kijami uderzyły na przybyłych urzędników. Pobiły nawet samego Zaklikę i przepędziły wszystkich na cztery wiatry!

Czytaj też: Jak szlachcianki dbały o urodę?

Zajazd na gnojnej. Dosłownie

Generalnie szlachcice do pewnego stopnia szanowali kobiety. Ale i to miało swoje granice. W momencie dokonywania zajazdu szacunek ten się kończył, a kobiety często padały ofiarami pobić. Okrutny los spotkał Barbarę Przewoską, której po śmierci męża odebrano dziecko, zaś ją sama wypędzono. Zakazano jej wracać pod groźbą pobicia kańczugami. Ona jednak zlekceważyła to i weszła do dworu przez okno. Wówczas ludzie stolnika i sędziego grodzkiego Antoniego Niewieścińskiego wywlekli ją stamtąd siłą i depcząc ją, zaciągnęli do karety. Później, jak podaje Dominik Golec: widząc mglejącą, kubka wody nie podali, do więzienia wrzucili, głodem kilka czasów morzyli, krew w ręku dla prędszej śmierci puszczać zamyślali. Barbara została wypuszczona dopiero wtedy, gdy zrzekła się odziedziczonych po mężu dóbr.

fot.Władysław Bończa-Rutkowski/domena publiczna

Nie sposób byłoby przytoczyć wszystkich przypadków pobić czy zranień, do jakich dochodziło w trakcie zajazdów.

Z kolei Anna Dziewczopolska w podły sposób została wypędzona z włości przez Zygmunta Myślęckiego. Tym razem był to wręcz sadyzm psychiczny. Nakazał on wyciąć drzewa owocowe w sadzie, zerwać dach z jej dworu i nie dawać kobiecie spać strzelaniem. Z izb wyniesiono ławy i powyrywano okna, a do środka zapędzono stado bydła, które zagnoiło cały dom…

Czytaj też: Jak wyglądał dwór szlachecki?

Okrucieństwa w trakcie zajazdów nie brakowało

Nie sposób byłoby przytoczyć wszystkich przypadków pobić czy zranień, do jakich dochodziło w trakcie zajazdów. Zdarzało się, iż towarzyszyło im nawet branie na tortury! I nie miała tu znaczenia płeć ofiary. Stanisław Sokołowski został porwany i wywieziony do lasu, gdzie przywiązano go do drzewa nagiego, a później genitalia w drewna wczepowali, prątkami bieli w worek związali i utopić chcieli.

Z kolei poddaną Wojciecha Broniewskiego zamęczono na śmierć. Obdukcja uwidoczniła straszliwe męki, na jakie została wystawiona. Dominik Golec wylicza: plecy wszystkie ogniem, gorzałką i słomą spalone tak, aż skóra odpadła, ręce osobliwie postronkami od krępowania pobrzynane (…). Pach ręki lewej wypalone, łono wszystko wypalone, kolana spalone i pod kolany ciało wypalone. U kostek samych białość, do żeł poprzeżynane.

Polecamy video: Jak wyglądał dwór szlachecki?

Zawzięty szlachcic żywemu nie przepuścił… Ale czy była to tylko wina opieszałości sądów w Rzeczypospolitej? A może polska szlachta warcholstwo po prostu miała we krwi?

Bibliografia

1. D. Golec, Zajazdy na Kujawach w XVII i XVIII wieku, „Przegląd Historyczny”, nr 73/3-4, 1982.
2. J. Komuda, Warchoły, złoczyńcy i pijanice, Fabryka Słów, Lublin 2021.
3. F. Papée, Skole i Tucholszczyzna. Monografia historyczna, Nakładem Gubrynowicza i Schmidta, Lwów 1891.
4. I. Pugacewicz, Porządek sąsiedzki przemocą regulowany. O organizacji i funkcjach zajazdu w II poł. XVII i w XVIII wieku, „Białostockie Teki Historyczne”, tom 4/2006.