Ovitzowie. Karły doktora Mengele

Widok był niezwykły. Wysoki mężczyzna wyjmował z pociągu jednego po drugim karły. Ubrane w kolorowe stroje, ozdobione futrami i biżuterią, w scenicznym makijażu, wyglądały, jakby przybyły tu dać koncert. Kolejno stawały na rampie i z zaciekawieniem rozglądały się wokół. Tyle tylko, że wagon, którym dotarły na miejsce, był bydlęcy. Podróż niemal kosztowała je życie, a wokół – zamiast tłumu rozentuzjazmowanych widzów – stali zaskoczeni esesmani i udręczeni współpasażerowie niecodziennych przybyszów. Rodzeństwo Ovitzów właśnie trafiło do Auschwitz.

Liliputy z Transylwanii

Ovitzowie pochodzili z transylwańskiej wsi Rozavlea. Ich ojciec, Żyd Szymszon Ejzik urodzony w 1868 roku, cierpiał na karłowatość. Nie przeszkodziło mu to w założeniu rodziny. Ożenił się z Braną Gold (normalnego wzrostu), z którą doczekał się dwóch córek – Rosiki i Franciszki. Obie dziewczynki odziedziczyły przypadłość po Szymszonie. W 1901 roku Brana zmarła na gruźlicę. Ovitz wkrótce znalazł sobie nową żonę. Berta (Batja) Husz urodziła mu kolejnych ośmioro dzieci. Sara, Lea i Ariel mieli normalny wzrost. Avram, Frida, Miki, Elżbieta i Piroszka (Perla) byli karłami.

Pasjonujący dokument o życiu pewnej żydowskiej rodziny, w której siedmioro z dziesięciorga rodzeństwa urodziło się jako karły.

 Szymszon w młodości był badhanem, czyli – jak pisze Lidia Ciborowska – „mistrzem ceremonii weselnej, który rozbawiał gości zagadkami i  historyjkami, znał protokół weselny i miał zdolności organizacyjne. Szymszon (…) potrafił gości doprowadzić do łez wzruszenia lub do salw śmiechu, a orkiestrą kierował tak perfekcyjnie, że zabawa trwała do białego rana”. Później zarabiał na życie jako wędrowny rabin i uzdrowiciel. Ciborowska referuje:

Rodzinie dobrze się powodziło, miała duży dom z salą modlitw przy głównej ulicy Rozavlei, a w nim dostosowane do małego wzrostu meble; hodowała zwierzęta i uprawiała sad i ogród. Członkowie rodziny o normalnym wzroście musieli dostosować się do karlego rodzeństwa, wykonywali także najcięższe prace: zbierali owoce, doili krowy, dziewczęta piekły własny chleb i robiły przetwory.

Sielanka skończyła się, gdy Szymszon w 1923 roku niespodziewanie zmarł. Niedługo po nim ze światem pożegnała się też Batja. Dziesięcioro osieroconych Ovitzów, aby się utrzymać, założyło Trupę Liliputów. W barwnych strojach, z miniaturowymi instrumentami, występowali na scenach w całej Rumunii, a także na Węgrzech i Czechosłowacji. Ich bujnie rozwijającą się karierę brutalnie przerwała jednak wojna.

Czytaj też: „Co miałem zrobić, gdy ludzie trafiali na rampę? Byli chorzy, półmartwi”. Mengele do końca życia twierdził, że był niewinny

„Poczekajcie, aż pojawi się dr Mengele”

W 1940 roku Węgrzy zajęli północną część Transylwanii i wprowadzili tam hitlerowskie prawo, w świetle którego Ovitzowie – nie dość, że Żydzi, to jeszcze karły – byli uważani za najgorszą kategorię „podludzi”. Mimo to jeszcze przez kilka lat udawało im się kontynuować działalność artystyczną. Gdy wystąpili o nowe, węgierskie dowody osobiste, zaskoczony urzędnik zapomniał zapytać rodzinę o narodowość. Dzięki temu uniknęli wpisania w odpowiedniej rubryce wyroku: „żydowska”.

Do kwietnia 1944 roku zapewniło im to bezpieczeństwo. Wówczas jednak rozpoczęła się akcja deportacji węgierskich Żydów. Ovitzowie zostali wywiezieni do wioski Dragomiresti. Stamtąd trafili do getta i dalej – bydlęcymi wagonami – do Auschwitz. „Karły ledwie przetrzymały podróż, trwającą wiele dni. Pomógł im ją przeżyć sąsiad z Rozavlei, Szymon Slomowitz, który ochronił Ovitzów przed stratowaniem, a potem, już w wagonie, przed uduszeniem w zaduchu” – pisze Agnieszka Kamińska. Ostatecznie rodzina cało i z grubsza zdrowo dotarła do obozu. I miejsca wywołała sensację. Ernst Klee tak opisuje moment przybycia rodziny Ovitzów do Auschwitz:

19 maja 1944 roku z węgierskim transportem przyjeżdża rodzina w przeważającej liczbie złożona z ludzi o nienormalnie małym wzroście. Elisabeth Ovici, wzrost dziewięćdziesiąt cm, wówczas trzydziestoletnia, opowiada: „Na rampie odbyła się selekcja. Ponieważ byliśmy znaną rodziną artystów, mój brat rozdał esesmanom zdjęcia naszej lilipuciej trupy”. Ovici tak mówi o tym w 1968 roku, groteskowo wręcz błędnie oceniając swoją sytuację: „Ci musieli skądś znać naszą trupę, ponieważ powiedzieli, poczekajcie aż pojawi się dr Mengele”.

Anioł Śmierci i siedmioro karłów

Z powodu swojego niskiego wzrostu Ovitzowie od samego początku mogli liczyć na „specjalne traktowanie”. Przede wszystkim nie zostali rozdzieleni. Esesmani – w obawie przed reakcją Josefa Mengelego, kolekcjonującego „okazy” bliźniąt i osób z niepełno sprawnościami i różnego rodzaju deformacjami do swojego laboratorium – nie posłali ich też od razu do gazu. Karłom oszczędzono bicia pałkami, lodowatego prysznica i rewizji osobistej, uwzględniającej zaglądanie do wszystkich otworów ciała.

fot.USHMM/domena publiczna

Anioł Śmierci – jak nazywano Mengelego – wziął Ovitzów pod swoje skrzydła.

Anioł Śmierci – jak nazywano Mengelego – wziął Ovitzów pod swoje skrzydła. Na ich widok miał wykrzyknąć: „Teraz mam pracę na kolejnych 20 lat!”. Umieścił ich w osobnym, przestronnym pokoju w jednym z baraków. Rodzeństwo dostało materace i pościel, akcesoria higieniczne, a nawet zasłonkę. „Ovitzowie zachowali nawet swoje ubrania i kosmetyki, mogli codziennie się myć, a kobiety – dodatkowo perfumować” – relacjonuje Agnieszka Kamińska. Otrzymywali też dodatkowe racje żywnościowe. Jedna z więźniarek wspominała: „Ziemniak był dla nas niespełnionym marzeniem, a co dopiero całe ich wiadro! Nigdy w obozie nie widziałam takiej ilości kartofli”.

Czytaj też: „Ocaliłem życie kilku tysiącom więźniów”. Tak Josef Mengele tłumaczył się swojemu synowi

Widowisko dla katów

Co oczywiste, warunki, w jakich żyły karły, wzbudzały zazdrość pozostałych więźniów. Jednak za względy, jakimi otaczał ich Mengele, Ovitzom przyszło słono zapłacić. Doktor Śmierć prowadził na nich bolesne eksperymenty pseudomedyczne. Obejmowały one wyrywanie włosów i zdrowych zębów, pobieranie szpiku kostnego, celowe zakażanie ran, zakraplanie oczu kwasem i inne bestialstwa.

Ponadto Mengele, wielki miłośnik muzyki, zmuszał ich do występów – zarówno tych prywatnych, jak i przed innymi esesmanami. Jahn Ware i Gerald Posner piszą, że pewnego dnia:

urządził dla pewnego wysoko postawionego biurokraty odwiedzającego obóz i dla dwóch tysięcy esesmanów wystawę swoich największych skarbów: siedmioro karłów, należących uprzednio do trupy rodzinnego cyrku rumuńskich Żydów (…). Całej rodzinie kazał się rozebrać i nago przedefilować po scenie, na której ustawiono również tablicę obrazującą ich drzewo genealogiczne. Wykres miał udowodnić, że byli oni potomstwem „zdegenerowanych” żydowskich przodków. Siedzący w pierwszym rzędzie nazistowski VIP z zachwytem oglądał przedstawienie, filmując je swoją miniaturową kamerą.

Czytaj też: „Byliśmy obiektami jednorazowego użytku”. Najbardziej przerażające eksperymenty doktora Mengelego [18+]

Na łasce diabła

Mimo tych upokorzeń i szalonych badań medycznych, rodzeństwo uważało Mengelego za swojego… dobroczyńcę. Agnieszka Kamińska wyjaśnia:

Ovitzowie mieli dobry powód, by wierzyć w szczególną troskę Mengelego. (…) wielokrotnie Doktor Śmierć dawał im odczuć, że są dla niego ważni. Wiarę w zbawczą rolę Mengelego odzwierciedla wydarzenie, do którego doszło pewnego razu podczas jego nieobecności na terenie obozu. Jego zawodowy rywal postanowił skorzystać z okazji i pozbyć się całej rodziny karłów, wysyłając ją do krematorium. Jednak jedno z bliźniąt, które miało z rozkazu Mengelego pilnować karłów (…), zdążyło powiadomić go o dokonanej przez doktora Heinza Thilo selekcji. Koren i Negev (…) piszą, że „Mengele zareagował natychmiast: nie tylko unieważnił selekcję, ale również posłał podwładnego, żeby się upewnić, że obiektom doświadczalnym nie stała się żadna krzywda”.

Z drugiej strony Ovitzowie, choć do pewnego stopnia przywiązali się do oprawcy, mieli chyba świadomość tego, z kim mają do czynienia. Najmłodsza z rodzeństwa Perla po latach nazwała Mengelego „pięknym zwierzęciem” i wyznała: „Zostałam ocalona dzięki łasce diabła”.

fot.Bundesarchiv/CC-BY-SA 3.0

W kwietniu 1944 roku rozpoczęła się akcja deportacji węgierskich Żydów. Ovitzowie trafili do Auschwitz

Ovitzowie doczekali wyzwolenia Auschwitz przez Rosjan. Przez jakiś czas przebywali w sowieckim obozie dla uchodźców. Później – pieszo – wrócili w rodzinne strony. Podróż zajęła im kilka miesięcy. Jednak jak się okazało, w Transylwanii nie mieli już czego szukać. Wyemigrowali więc do Izraela, gdzie na nowo podjęli działalność artystyczną. Dwóch z braci – Avram i Miki – doczekali się dzieci o normalnym wzroście. Żadna z sióstr nie została matką. Najstarsza Rosika zmarła w 1984 roku w wieku 98 lat. Najmłodsza Perla – ostatnia z ocalałej rodziny karłów doktora Mengele – w 2001 roku.

Bibliografia:

1. Lidia Ciborowska, Perla Ovitz – żydowska karlica doktora Mengele, w: Żydzi Wschodniej Polski. Seria III: Kobieta żydowska, red. nauk. Anna Janicka, Jarosław Ławski, Barbara Olech, Białystok 2015, s. 347–368.
2. Agnieszka Kamińska, Siedmioro karłów z Auschwitz, które „Doktorowi Śmierć zawdzięczały życie” : o bohaterach reportażu „Kukiełki Doktora Mengele” Yehudy Koren i Negev Eliat, „Kultura Popularna” nr 3 (45), 108–125, 2015.
3. Ernest Klee, Auschwitz. Medycyna III Rzeszy i jej ofiary, Universitas 2005.
4. Yehuda Koren, Eilat Negev, Sercem byliśmy wielcy. Niezwykła historia żydowskiej rodziny karłów ocalałej z holocaustu, Videograf II 2006.
5. John Ware, Gerald Posner, Mengele. Polowanie na Anioła Śmierci z Auschwitz, Znak Horyzont 2019.