Chłopi w Legionach Piłsudskiego

Parafia Rożnowice jest niewielka – zaledwie cztery wsie. (…) Kiedy wybuchła wielka wojna w 1914 roku, do Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego na ochotnika poszło z niej aż… dwóch włościańskich synów. W 1920 roku dołączył jeszcze jeden ochotnik, już do Wojska Polskiego. To naprawdę spora liczba, zważywszy na to, jak nieufnie podchodzono na wsi do żołnierzy z orzełkiem na czapce. W Galicji i tak było z tym znacznie lepiej niż w Kongresówce. Chłopi po staremu byli nieufni, mało uświadomieni narodowo i wiernie stali przy cesarzu. I jeszcze jedno: słuchali swoich księży w kościołach, a większość z nich była Legionom przeciwna, bo wcale nie kojarzyły im się z „robotą narodową”, lecz z „diabłem wcielonym” – socjalizmem (…).

Car Aleksander II – dobroczyńca chłopów

Strach strachem, ale w wypadku zarówno przedstawicieli Kościoła, jak i samych chłopów akurat nie on tutaj był czynnikiem decydującym. Legioniści odczuli boleśnie stanowisko tych pierwszych wobec ich formacji w najważniejszym dla Polaków sanktuarium – na Jasnej Górze. Szwadron kawalerii Władysława Beliny-Prażmowskiego 2 listopada 1914 roku zatrzymał się na popas w Częstochowie. Oczywiście ułani od razu udali się pod bramy klasztoru jasnogórskiego, by pokłonić się Królowej Polski. Niestety spotkał ich srogi zawód. Ojcowie paulini odmówili odsłonięcia cudownego wizerunku, a nawet nie otworzyli krat do kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej (…).

fot.domena publiczna

Car Aleksander II był największym dobroczyńcą chłopów i „wyswobodzicielem z jarzma” – oczywiście polskiego.

Jeśli już wtedy wśród inteligencji czy szerzej mówiąc – pośród ziemiaństwa – rysowały się takie podziały i wątpliwości co do Legionów Piłsudskiego, to co dopiero mówić o chłopach, wśród których analfabeci stanowili liczny odsetek. A jeśli już uczono chłopskie dzieci w Kongresówce czytania w języku polskim, to z takiego elementarza, którego fragment w swych pamiętnikach zapisał „dla pamięci” Jakub Bojko:

Bóg na niebie, Car na ziemi. Bez Boga świat nie stoi, bez Cara ziemia by się nie rządziła. Świeci jedno słońce na niebie, a Car ruski na ziemi. Modlitwa do Boga, a służba dla Cara nie przepadają. Bez Cara ziemia wdowa (…).

W rzeczonej czytance car Aleksander II był największym dobroczyńcą chłopów i „wyswobodzicielem z jarzma” – oczywiście polskiego. Wkraczające do Kongresówki Legiony Polskie były uważane przez większość chłopów za integralną część armii państw centralnych – czyli przede wszystkim Niemiec, a Niemcy to było samo zło.

Czytaj też: Legiony Piłsudskiego to bujda. Józef Piłsudski nie był wcale ich dowódcą, twórcą ani nawet pomysłodawcą

Okrucieństwa legionistów

Po wsiach krążyły opowieści o okrucieństwach, jakich dopuszczają się żołnierze niemieccy na zajętych przez siebie terenach. Podsycała te lęki oficjalna prasa, a także zwolennicy tych nurtów politycznych, którzy swe nadzieje pokładali w Rosji. Przy tym stosunek do ck armii był bardziej neutralny. Chłopi po prostu mniej wiedzieli na temat Austriaków czy Węgrów. Szybko jednak nabrali o nich równie złego mniemania, co o Niemcach, bo trzeba przyznać, że jeśli nawet opisy o niemieckich okupantach były przesadzone, to wiele z nich potwierdzili oni po zajęciu Kongresówki.

Na porządku dziennym były rekwizycje, rabunki, brutalne traktowanie i przymuszanie do różnorakich działań – od dawania podwód do taborów po wcielanie do drużyn robotniczych. Represje te stosowały na równi wszystkie oddziały, zarówno niemieckie, jak i austro-węgierskie, a zdarzało się często, że i legionowe.

Tekst stanowi fragment książki Piotra Korczyńskiego „Zapomniani. Chłopi w Wojsku Polskim”, która ukazała się właśnie nakładem wydawnictwa Znak Horyzont.

Nie dziwi więc, że akcja werbunkowa do Legionów pod auspicjami Naczelnego Komitetu Narodowego na wsi spotykała się co najwyżej z obojętnością i nieufnością, a bywało, że wywoływała prawdziwą panikę (…). Oficer werbunkowy w Opatowie Tadeusz Reger donosił w raporcie, że „gdzie się pokażemy, zwłaszcza w południowej części powiatu i koło Gór Świętokrzyskich, rozlega się okrzyk: «Ludzie uciekajta – Legiony idą!»”. Albo było jeszcze gorzej. Jan Hupka, członek Naczelnego Komitetu Narodowego, pisał: „I słyszy się nieraz z ust chłopa: «Ej panie Polak, trzeba tego orzełka zdjąć, bo jak nasz wróci, to będzie źle»”. „Nasz”, czyli rosyjski żołnierz.

Czytaj też: Zapomniani. Chłopi w Wojsku Polskim

„Socjał” Piłsudski

Trzeba było czasu i sporo pracy, aby to nastawienie się zmieniło. Szło to wolno, co nie może dziwić, wziąwszy pod uwagę przedstawione fakty, a powszechny analfabetyzm i nędza tego nie ułatwiały. Trochę lepiej było pod tym względem w Galicji, bo jej autonomia pozwalała na szerszą pracę edukacyjną na wsi, a i ruch ludowy już okrzepł. Jednak nadal wielu chłopów nazywało się „cesarskimi” czy „miejscowymi” i pozostawało obojętnych na akcję werbunkową do Legionów.

Poza tym wielu księży miało negatywny stosunek do Legionów, podobnie jak ich koledzy zza kordonu. Świadectwo tego daje chociażby przyszły generał i twórca wojsk górskich w II Rzeczypospolitej Andrzej Galica, opisując swe perypetie z wrogo nastawionymi do „socjała” Piłsudskiego kapłanami na Podhalu, kiedy werbował górali do Legionów. Oczywiście było też wielu, zwłaszcza pośród młodych kapłanów, entuzjastów szarych strzeleckich mundurów, jak wspomniany ojciec Lenczowski, kapelan II Brygady, ksiądz Józef Panaś czy ksiądz Stanisław Żytkiewicz z I Brygady.

Podobnie można stwierdzić o skuteczności rekrutacji na wsi galicyjskiej – agitacja legionowa najczęściej trafiała do tych nielicznych młodych, którym marzyła się wojaczka i wyrwanie z marazmu wiejskiej codzienności. Była ona naznaczona głodem i brakiem perspektyw, bo za takie nie można uważać wykrojenia kawałka ojcowizny i wegetacji na nim do końca życia. Lepiej było iść na wojnę, nawet pod tak niepewnym znakiem jak legionowy orzeł… Lecz takich „wariatów” było niewielu w konserwatywnym środowisku wiejskim, kultywującym pamięć o tych, którzy z „panami chodzili na wojnę i marnie skończyli” (…).

Wojsko Polskie pańszczyźniane

Historycy na ogół postawę wsi wobec odrodzenia państwa polskiego w 1918 roku określają jako wyczekującą. Co się pod tym kryje? Przede wszystkim strach przed nieznanym albo – co gorsza – dobrze znanym, a większości chłopom ciągle źle się kojarzącym. Wcale nierzadkie były pogłoski, że wraz z polską władzą na wieś wróci pańszczyzna. Tych, którzy cieszyli się, że wreszcie „Bóg raczył nam dać wolną ojczyznę”, traktowano jak wioskowych głupków.

fot.domena publiczna

Co oferowały nowe, „polskie, czyli pańskie”, władze po wojnie? Kolejne wojny i pobór do wojska!

Już na przednówku 1919 roku z nostalgią wspominano rządy „dobrych cesarzy”, którzy „bronili chłopów przed wyzyskiem i biedą”. A co oferowały nowe, „polskie, czyli pańskie”, władze po wojnie? Kolejne wojny i pobór do wojska! Nie dziwi więc, że po wsiach niosło się jedno, dobrze znane oficerom rekrutującym chłopskie zawołanie: „Niedoczekanie wasze!”.

Najwyższe dowództwo odrodzonego Wojska Polskiego miało świadomość tych nastrojów i doszło w nim nawet do konfliktu o sposób przeprowadzania poboru. Józef Piłsudski, pomny niewesołych doświadczeń legionowych pod tym względem, optował za zaciągiem ochotniczym. Natomiast szef Sztabu Generalnego generał Tadeusz Rozwadowski stawiał na pobór powszechny i przymusowy, jak to było w ck armii, z której się wywodził. Spór zakończył się dymisją Rozwadowskiego.

Wojsko budowano, opierając się na ochotnikach, ale rozwój wypadków szybko to zweryfikował i okazało się, że jednak trzeba powrócić do metod proponowanych przez Rozwadowskiego. Konfrontacja z Robotniczo-Chłopską Armią Czerwoną, która rozpoczęła się już w 1919 roku, wymagała, by Wojsko Polskie także nabrało masowego, czyli chłopskiego charakteru. Obowiązkowy pobór do wojska stał się nieuchronny i niezbędny do przetrwania młodego państwa, a to wiązało się przede wszystkim z wywołaniem na wsi oporu przeciw najeźdźcy (…).

Czytaj też: Sztuka przeżycia. Czego uczono polskich rekrutów w 1919 roku?

Armia obdartusów

Hasło z propagandowego plakatu: „Weźwa kosy, rzućwa radło, trza wojować, kiej tak popadło”, wyparło więc wspomniany okrzyk: „Niedoczekanie!”, ale oczywiście nie do końca, bo już nawet w stwierdzeniu „kiej tak popadło” krył się fatalizm chłopskiego losu.

Oprócz braku świadomości narodowej były i bardziej prozaiczne powody zbiegostwa z szeregów armii. Wbrew utartym opiniom warunki aprowizacyjne w niej niewiele różniły się od tych panujących u nieprzyjaciela. Po obu stronach frontu żołnierze walczyli na bosaka i w łachmanach, trzymając karabiny na sznurkach, a co gorsza – głodni i trzebieni przez tyfus. Dobitnie ukazał to weteran wojny polsko-bolszewickiej Stanisław Rembek w książce W polu, którą można traktować jako nie tylko jedną z najwybitniejszych powieści wojennych w literaturze polskiej, lecz także świadectwo epoki (…).

fot.NAC/domena publiczna

Sytuacja wymagała, by Wojsko Polskie także nabrało masowego, czyli chłopskiego charakteru.

Stanisław Rembek trafnie i obrazowo ukazał problemy polskiego wojska wiosną 1920 roku – wojska bosego i głodnego, często nieudolnie dowodzonego przez oficerów, podatnego na komunistyczną propagandę, a przede wszystkim będącego w ciągłym odwrocie i ponoszącego klęski. Dezercje były wtedy tak powszechne, że z przekąsem zaczęto je nazywać „polskim urlopem”.

W sierpniu 1920 roku starano się w Wojsku Polskim rozwiązać ten problem metodami podobnymi do tych, które stosowano w Armii Czerwonej. Za formacjami liniowymi stawiano oddziały zaporowe z odbezpieczonymi „kulomiotami”; sądy doraźne ferowały wyroki śmierci na schwytanych dezerterach, a żandarmeria wojskowa wykonywała je niezwłocznie; „element niepewny” zamykano w obozach internowania. Jednak – jak wspomniano – najskuteczniej do zaciągnięcia się do armii i pozostania w niej zachęcały wieści o zbrodniach czerwonoarmistów i czekistów na okupowanych terenach.

Źródło:

Tekst stanowi fragment książki Piotra Korczyńskiego „Zapomniani. Chłopi w Wojsku Polskim”, która ukazała się właśnie nakładem wydawnictwa Znak Horyzont.