„Żyd musi być przede wszystkim rozsądny”. Ojciec George’a Sorosa zdradza, co pomogło mu przetrwać Holocaust

Ogromnie lubiłem żydowskie poczucie humoru. Te aneg­doty są dowcipne, rozsądne i zawierają głęboką myśl. Niekiedy chłoszczą ludzką nieudolność, ale zawsze bawią. Nie mogę się powstrzymać przed pokusą opowiedzenia kilku. Jeszcze niebo było bezchmurne, a antysemityzm w stanie uśpienia, kiedy usłyszałem tę anegdotę:

Żyd staje przed sądem. Sędzia pyta:

– Czy chcesz wygłosić swoje ostatnie życzenie?

– Tak, proszę mnie osądzić w starym stylu.

– Nie rozumiem – mówi sędzia – co znaczą te słowa.

– Wyjaśnię – odpowiada Żyd. – Dawniej, kiedy sąd się naradzał, stwierdzano: »To jest Żyd, ale ma rację«. A teraz stwierdza się: »Ma rację, ale to jest Żyd«.

Inna anegdota, związana z pogłoską, że Żydzi, którzy po­rzucili swoją religię, są traktowani szczególnie:

Dwaj bracia zdecydowali się przyjąć chrzest. Jako pierwszy ceremonii poddaje się starszy. Drugi czeka na zewnątrz. Po długiej chwili starszy wychodzi, a młodszy pyta go:

– No, jak było?

Starszy przygląda mu się od góry do dołu i mówi z pogardą:

– Ja nie rozmawiam z cuchnącym Żydem – i odchodzi.

Pogodne usposobienie, doświadczenia żołnierskie z I wojny światowej i wrodzony spryt sprawiły, że Tivadar i cała jego najbliższa rodzina – w tym 14-letni wówczas George – przeżyli. Setki tysięcy węgierskich Żydów zamordowanych w Auschwitz nie miało tyle szczęścia.

Kolejna anegdota zaświadcza o bezgranicznym optymi­zmie Żydów.

Hitler już podbił cały świat. Właśnie przybył do stolicy Japonii – Tokio. Na całym świecie Żydzi zostali już zlikwidowani, przy życiu zostali tylko dwaj, którzy w japońskich maskach wmieszali się w świętujący tłum. Wielka uroczystość, wspaniałe iluminacje. Śliczna mała dziewczynka wręcza Führerowi bukiet kwiatów. W tym momencie jeden Żyd szepcze do drugiego: – Zobaczysz, on tutaj sobie skręci kark!

Czytaj też: 10 miesięcy piekła – eksterminacja węgierskich Żydów

Sprzeciw wobec niesprawiedliwości

Oprócz dowcipnych anegdot na kształtowanie się mojego charakteru wpływ miała także literatura. Pamiętam, że podo­bały mi się te wszystkie powieści, w których bohaterowie nie­zwykle uparcie trwali przy swoich poglądach, jak na przykład Uparty Keraban Juliusza Verne’a. Bohater jechał dodatkowe tysiące kilometrów, bo nie chciał płacić żądanego bezpraw­nie podatku granicznego na Bosforze.

Bardzo podobał mi się także Michael Kohlhaas Heinricha von Kleista, gdzie bo­hater buntował się w całych Niemczech i przejął jurysdykcję w swoje ręce, ponieważ nie uzyskał sprawiedliwego wyroku od trybunału w jakiejś drobnej sprawie. W powieści Tołstoja Zmartwychwstanie książę Niechludow rezygnuje ze wszyst­kiego, co posiada, z majątku, pozycji społecznej i towarzyskiej, gdyż chce naprawić swój młodzieńczy grzech, uwiedzenie młodej służącej.

Tekst stanowi fragment książki Tivadara Sorosa „Maskarada wokół śmierci. Nazistowski świat na Węgrzech”, która ukazała się właśnie nakładem wydawnictwa Novae Res.

Właśnie ci bohaterowie byli dla mnie wzorami. Najmniejsza niesprawiedliwość albo jakikolwiek akt arogancji biurokratów odbierał mi spokój i doprowadzał mnie do szału. Z powodu temperamentu powinienem pół życia spędzić w więzieniu. Tylko to mnie uratowało, że dobrze zapamiętałem wskazówkę: „Żyd musi być przede wszystkim rozsądny”.

Czytaj też: Holokaust oczami nazistowskiego zbrodniarza. Kto JEGO ZDANIEM jest odpowiedzialny za śmierć milionów Żydów?

Wrażliwość biurokraty

Byłem młodym adwokatem, kiedy minister finansów nie zgodził się zwrócić pieniędzy bezprawnie zainkasowa­nych przez urzędników. Wszystkie zabiegi były daremne. Obiecywano, ale nie oddawano. Oburzony, protestowałem listem poleconym, prosząc grzecznie, ale stanowczo o na­tychmiastowe załatwienie sprawy, gdyż w przeciwnym razie podejmę niezbędne kroki prawne.

Wiedziałem dobrze, że nie istnieją „kroki prawne” skuteczne wobec najwyższych organów administracji. Co najwyżej mógłbym iść do biura solnego, jak się to w naszym kraju dowcipnie doradza w bez­nadziejnych sprawach. A jednak mój list okazał się sku­teczny. Uruchomił biurokrację, choć nie w kierunku, jakiego oczekiwałem.

fot.FORTEPAN / Lissák Tivadar/CC BY-SA 3.0

Na Węgrzech prześladowania Żydów nasilały się stopniowo przez całą wojnę. Tworzono m.in. domy żydowskie, w których tłoczono całe rodziny w pojedynczych pomieszczeniach.

Ministerstwo zadenuncjowało mnie w Izbie Adwokackiej, zarzucając, że chciałem „groźbami” wymusić za­łatwienie jakiejś sprawy. Sugerowano, aby ukarać mnie w try­bie procesu dyscyplinarnego. Przewodniczący tego komitetu dobrze wiedział, że ja wcale nikomu nie groziłem, ale bardzo chciał mnie przekonać, że powinienem wyrazić „ubolewanie” z powodu listu.

Ponoć wymagały tego dobre stosunki między adwokaturą i ministrem. (Adwokaci mieli przywileje podat­kowe). Pozostałem nieugięty, bo byłem zdania, że mojemu klientowi stała się wielka krzywda i nie byłem skłonny roz­czulać się nad wrażliwością biurokratów.

Życiowe zasady

Inna sytuacja miała miejsce w 1939 roku. Odwiedziło mnie kilku handlowców z mojego rodzinnego miasta. Narzekali na bezzasadne podniesienie podatków i kary. Jeżeli wniosą apelację, wyższa instancja zamiast złagodzić – podwoi zasądzoną karę. Szef wydziału, wychudły blondyn z więk­szym niż przeciętnie jabłkiem Adama, przyjął mnie bardzo grzecznie. Nie byłem tym zdziwiony, wszak w ministerstwie niezbędna jest uprzejmość. Po moim raporcie zapytał mnie, dlaczego nie zwróciłem się do dyrektora Totha, szefa finan­sów w Nyiregyhazie.

– Do dyrektora Totha? – powtórzyłem. – To jest właśnie ten dyrektor, który taśmowo wydaje niesprawiedliwe dla Żydów decyzje.

Moja replika okazała się celna. Ze zdumieniem spostrze­głem, że on chce coś odpowiedzieć, ale nadaremno otwiera usta. Stracił głos. I później także tylko bełkotał. Muszę wyznać, że zwykle jestem zakłopotany, kiedy ktoś się jąka. Po prostu zawstydza mnie czyjeś kalectwo.

fot.FORTEPAN / Archiv für Zeitgeschichte ETH Zürich / Agnes Hirschi/CC BY-SA 3.0

Urzędnicy taśmowo wydawali nieprzychylne dla Żydów decyzje

Teraz także zachowałem się tak, jakbym nie zauważył jego jąkania, bo chciałem mu pomóc, wyratować go z kłopotliwej sytuacji. Zacząłem więc mówić o czymś innym, o polu jego działalności. Po jakimś czasie on też zaczął mówić już bez trudności. I wtedy usłyszałem coś, co sprawiło, że nie wierzyłem własnym uszom:

– Ostatnią pana uwagę, panie mecenasie, chciałbym za­mieścić w protokole.

Ten nieszczęsny jąkała chciał sporządzić oskarżający mnie protokół – mnie, kiedy tak mu pomogłem!

– Chwileczkę, proszę pana! Ja teraz nie mam czasu na pro­tokół! – I nie czekając na odpowiedź, wziąłem moją aktówkę i prędko wyszedłem. Już przy drzwiach, niedbale kiwnąwszy ręką, powiedziałem: – Cześć!

Taki protokół w tamtym czasie mógł być podstawą do skazania na rok albo i dwa lata więzienia.

Jak widać, nieraz musiałem użyć nieszablonowych spo­sobów, aby w tamtych coraz bardziej reakcyjnych czasach uniknąć konsekwencji mojej postawy. Reasumując: moje zasady życiowe zostały uformowane przez domy dziadka i ojca, kilkakrotnie za sprawą sugestii pewnego profesora, ale przede wszystkim przez moje lektury.

Źródło

Tekst stanowi fragment książki Tivadara Sorosa „Maskarada wokół śmierci. Nazistowski świat na Węgrzech”, która ukazała się właśnie nakładem wydawnictwa Novae Res.