„Na Ozyrysa, pokażę wam, jak umiera królowa!” – tego nie wiedziałeś o samobójstwie Kleopatry

Konflikt pomiędzy Antoniuszem a Oktawianem narastał, a wraz z nim propaganda przeciwko Kleopatrze. Swoją kulminację osiągnął on w roku 33 p.n.e., kiedy zakończony został triumwirat, a władzę w Rzymie 1 stycznia 32 roku p.n.e. przejęli konsulowie. Oficjalnie doszło wtedy do rozłamu imperium, a winę za rozpoczęcie wojny domowej zrzucono na Kleopatrę.

Kadr z filmu „Asterix i Obelix – misja Kleopatra”

Doradcy Antoniusza sugerowali, że Kleopatra powinna wrócić do Egiptu, aby nie napędzać więcej maszyny propagandowej Oktawiana, jednak królowa z wielu przyczyn nie chciała wyjechać. Z pewnością nie chciała także przyjąć do wiadomości, że jej obecność u boku wodza nie była korzystna. Z jednej strony spodziewała się, że Antoniusz zawrze kompromis z Oktawianem, a ona dążyła do całkowitego zwycięstwa. Z drugiej strony wiedziała, że konkuruje z siostrą Oktawiana i żoną Antoniusza – Oktawią, która przedstawiana była jako wzór cnót i dobra.

Niepokonana władczyni

Kleopatra zdawała sobie z pewnością sprawę ze słabości Marka Antoniusza i jego podatności na wpływy doradców. Obawiała się, że niedługo po jej wyjeździe mógłby się pogodzić z żoną, a nawet zwrócić przeciwko Egiptowi, a na utratę sojusznika nie było jej stać Dodatkowym argumentem za pozostaniem u boku dowódcy był fakt, że to Egipt opłacał armię i flotę Antoniusza.

Królowej od zawsze zależało na podkreślaniu, że jest jedyną władczynią Egiptu. Manifestacją tego był m.in. relief w świątyni Hathor w Dendera, gdzie ukazana została wraz ze swoim synem Cezarionem. Relief sugeruje, że oboje sprawują równą władzę nad Egiptem, jednak to ona – umieszczona po lewej stronie całej sceny była najważniejsza. Ukazana została tu jako piękność, którą na ziemię jako swoją regentkę wysłała sama Izyda. Kleopatra nie mogła sobie pozwolić, aby Antoniusz przekreślił ten wizerunek, odsyłając ją, jako swoją podwładną, do Aleksandrii

fot.domena publiczna

Sarah Bernhardt jako Kleopatra

Niszczycielska siła zazdrości

To, jak bardzo Kleopatra czuła się zagrożona przez Oktawię, widać w jej działaniach, mających na celu za wszelką cenę unieszkodliwić przeciwniczkę. W trakcie pobytu w Atenach królowa była tak zazdrosna, że wydano specjalną uchwałę przyznającą jej różnego rodzaju zaszczyty, a następnie Antoniusz wraz z innymi Ateńczykami dostarczył ją królowej do domu. Antoniusz wysłał także z Aten poselstwo, które miało przekazać Oktawii wieści o ich rozwodzie i wyrzucić ją z domu.

Wojna była zatem już nieunikniona. Nie wiadomo dlaczego, Marek Antoniusz nie zaatakował od razu, choć miał znaczną przewagę wojskową. Dał jednak czas Oktawianowi na zebranie sił i co ważniejsze, wydobycie ze świątyni Westy testamentu Antoniusza. Dokument ten, przedstawiony w odpowiednim świetle, wywołał oburzenie wśród mieszkańców Rzymu. Antoniusz zapisywał w nim m.in. dobra na rzecz swoich dzieci, uznawał Cezariona za syna Cezara, przedstawiał decyzje polityczne. Najgorszym z punktu widzenia obywateli było jednak życzenie, aby pochowano go w Aleksandrii razem z Kleopatrą.

Zapis odnoszący się do Kleopatry był wodą na młyn machiny propagandowej Oktawiana. Królowa uosabiała teraz wszelkie zagrożenie dla Rzymu i świata. Roztaczano opowieści, że chce ona podbić Rzym, a jego stolicę przenieść do Aleksandrii. Legendarną stała się z czasem opowieść, którą przytacza Kasjusz Dion, iż kiedy Kleopatra chciała podkreślić, że jest czegoś pewna, mówiła, że:

jest to tak pewne jak to, że będę kiedyś sądziła na rzymskim Kapitolu

 

Niechybny koniec

Wg Plutarcha i Kasjusza Diona wszelkie znaki na niebie i ziemi zapowiadały rychłą porażkę Antoniusza w toczącej się wojnie. Jego posągi doznawały szkód w dziwnych okolicznościach, posąg Antoniusza w Albanum zaczął nagle ociekać krwią. Dzieci bawiące się w Rzymie podzieliły się na dwa obozy „cezarian” i „antonian”, a po dwóch dniach walki „antonianie” przegrali. Porażkę zwiastowały też jaskółki, które zagnieździły się pod rufą statku flagowego Kleopatry „Antonias”, a następnie zostały wypędzone ze swej siedziby przez inne jaskółki, a ich pisklęta zginęły.

Do rozstrzygnięcia wojny domowej doszło 2 września 31 roku p.n.e. pod Akcjum. Kleopatra uciekła z pola bitwy, a Antoniusz podążył za nią. Opuszczenie swojego wojska na polu bitwy i reputacja królowej kolejny raz napędziły machinę propagandową Oktawiana. Konflikt przedstawiany był jako walka Rzymu z obcym zagrożeniem, a reputacja Kleopatry, jako „królowej dziwki” tylko się ugruntowała w umysłach obywateli rzymskich.

1 sierpnia 30 roku p.n.e. Oktawian wkroczył do Aleksandrii. O tym, co działo się po tym, dowiadujemy się od Plutarcha i Kasjusza Diona. W dużym skrócie były to wydarzenia godne melodramatu. Kleopatra miała wysłać Antoniuszowi posłańca z informacją o swojej śmierci, a ten po jej otrzymaniu zdjął zbrojęi kazał się zabić słudze o dźwięcznym imieniu Eros. Jednak ten nie potrafił tego uczynić i popełnił samobójstwo.

Antoniusz próbował zatem popełnić samobójstwo, jednak zrobił to tak nieudolnie, że musiał następnie prosić, aby go dobito, ale wszyscy obecni przy tych wydarzeniach uciekli. Z czasem dostarczono mu wiadomość, że Kleopatra jednak żyje i pragnie go widzieć. Zaniesiono go zatem do grobowca, wciągnięto na linach do pomieszczenia, gdzie znajdowała się królowa i tam w wielkiej rozpaczy umarł on w jej ramionach.

fot.Eugène Ernest Hillemacher , domena publiczna

według starożytnych umierającego Antoniusza wciągnięto na linach do mauzoleum, w którym przebywała Kleopatra

Znając już doskonale podejście antycznych historyków do wydarzeń związanych z Kleopatrą i wojną domową możemy z całą pewnością stwierdzić, że jedynymi pewnymi informacjami płynącymi z tej opowieści są następujące fakty : Marek Antoniusz otrzymał mylną informację o śmierci królowej, zraniony śmiertelnie mieczem został zaniesiony do Kleopatry i umarł.

Co zatem stało się z Kleopatrą? Można by oczekiwać, że także wiedziona wielkimi emocjami rzuciła się na sztylet i zmarła razem z kochankiem. Jednak Kleopatra nie była tak pochopna i nie dała się ponieść emocjom. Choć groziła samobójstwem i spaleniem wszystkich dóbr, które zgromadziła w grobowcu, to jednak podjęła jeszcze próbę ratowania siebie i swojego państwa. Plutarch opisuje jej spotkanie z Oktawianem, które jednak nie potoczyło się po myśli królowej.

Dramat z wężem w roli głównej

Według pisarzy antycznych, Kleopatra zakończyła swoje życie tak jak żyła – dramatycznie. Przekazy mówią o ukąszeniu węży, bo jakże banalnym byłoby odebranie sobie życia sztyletem czy trucizną. Z pewnością wiedziona porażką w pertraktacjach z Oktawianem i wizją uświetnienia jako niewolnica jego triumfu w Rzymie, dnia 12 sierpnia 30 roku p.n.e. ostatecznie zdecydowała się popełnić samobójstwo. Czy też może została do niego zmuszona?

Śmierć Kleopatry jest tematem wielu rozważań. Z jednej strony sytuacja, w której się znalazła nie była dla niej korzystna, można jednak założyć, że jako 39-letnia kobieta niekoniecznie chciała umierać. Historia jej życia pokazuje także, że radziła ona sobie z porażkami i zawsze szukała drogi, która pozwoliłaby jej się utrzymać na tronie Egiptu. Ze względu na swoje dotychczasowe relacje z Cezarem i Markiem Antoniuszem była jednak zbyt niebezpieczna, aby przy życiu pozostać. Pamiętajmy także, że była ona matką Cezariona, którego już w momencie powstania reliefu w Dendera niejako ogłosiła swoim następcą i przyszłym władcą Egiptu.

Według wielu opowieści Kleopatra wraz ze swoimi dwiema służkami zmarła od ukąszenia żmii, która mogła zostać przetransportowana w koszu z figami. W tym czasie w Egipcie żyły tylko dwa rodzaje węży, które stanowiły zagrożenie dla życia ludzkiego. Żmija, która uderza na człowieka z zaskoczenia, posiada bardzo toksyczny jad niszczący tkanki, powodujący martwicę skóry i wylewy krwi. Z pewnością jest zabójczym stworzeniem, jednak śmierć w wyniku jej ukąszenia byłaby niezwykle długa i bolesna.

Drugim wężem rozważanym jako narzędzie samobójcze Kleopatry jest kobra. Zwierzę to potrafi wyrzucić z siebie jednorazowo 300mg jadu, podczas gdy śmiertelną dawką dla człowieka jest zaledwie 10-15mg. Po jej ukąszeniu zgon może nastąpić już w ciągu kilku minut, jednak nie jest to wąż, którego łatwo sprowokować do ataku. Co więcej nie każde ukąszenie kobry powoduje śmierć człowieka. Trudno sobie zatem wyobrazić, aby posłuszna kobra dała się podnieść i zmusić do zaatakowania trzech osób na zlecenie.

Warto także wspomnieć, że nawet sam Plutarch przyznawał, że nie wie, jak zginęła Kleopatra – od ukąszenia węża lub od ukłucia szpilką nasączoną trucizną. Swetoniusz opisując wydarzenia roku 30 p.n.e. wspomina o tym, że Oktawian zmusił do samobójstwa Antoniusza i kazał wyssać z ciała Kleopatry truciznę. Jednak sformułowanie, którego używa „ponieważ mniemano, że umarła wskutek ukąszenia żmii” sugeruje, że prawda mogła być zupełnie inna.

fot.Jean-André Rixens, domena publiczna

„Śmierć Kleopatry”

Z relacji Plutarcha można wysnuć jeszcze inną wersję śmierci królowej. Możliwym jest bowiem, że to dwie towarzyszki Kleopatry pod wpływem szpiegów Oktawiana doszły do wniosku, że dla Kleopatry lepsza jest śmierć w Egipcie, niż bycie elementem triumfu w Rzymie. Może przekonano je, że zamiast cierpień i rozpaczy prowadzących do niegodnej śmierci, lepiej było zachować majestat i dumę królowej poprzez podanie jej trucizny.

Kleopatra do dziś uważana jest za kobietę kontrowersyjną. W świecie zdominowanym przez mężczyzn nie bała się sięgnąć po władzę, którą uznawała za swoje powołanie. Doskonale zdawała sobie sprawę z tego, co należy uczynić, aby ją utrzymać i że w rodzinie królewskiej jedynym wyborem, którego musiała dokonać było to, czy władzę przejmie, czy zginie.

Ostatnie lata życia Kleopatry podkreślały jej determinację i siłę w dążeniu do realizacji swoich celów. Ostatecznie okazało się, że ostatni sojusznik królowej nie był w stanie zapewnić bezpieczeństwa, a wręcz dostarczał jej zmartwień. Antoniusz podatny na wpływy był z pewnością niezwykle trudną postacią do kierowania. Jednak jego romans z królową Egiptu przeszedł do historii.

Jako silna i pewna siebie kobieta z łatwością stała się narzędziem propagandowym Oktawiana, któremu bardzo zależało na ogłoszeniu Kleopatry wrogiem numer jeden Rzymu. Jej cechy stojące w opozycji do tego, co starożytny świat uważał za ideał kobiety, sprawiły, że nie było to trudne zadanie. Z cała pewnością Oktawian stanął na samym końcu opisywanych przeze mnie wydarzeń przed ogromnym dylematem. Mógł zabrać Kleopatrę do Rzymu i upokorzyć przed tłumem w czasie swojego triumfu, z drugiej zaś strony królowa jako matka Cezariona mogła nadal posiadać potężnych przyjaciół w Rzymie.

Rozważając nagłą śmierć Kleopatry można zatem wziąć pod uwagę jeszcze jedną możliwość. Królowa mogła zostać zamordowana na rozkaz Oktawiana, który już wcześniej dał się poznać jako zręczny wódz i strateg. Z pewnością większe benefity przyniosła mu śmierć królowej, którą następnie jako zwycięzca mógł opisać, jak sobie tylko zapragnął. Śmierć Kleopatry była mu w tym momencie na rękę, a jeśli przyjrzymy się całej opowieści o samobójstwie popełnionym za pomocą kobry – świętego zwierzęcia Egipcjan, symbolu Izydy i władzy faraońskiej, dostrzeżemy symbolizm całych wydarzeń.

Śmierć Kleopatry nigdy nie zostanie ostatecznie wyjaśniona. Przekazy o niej pochodzą ze źródeł podatnych na bardzo silne wpływy propagandowe Oktawiana. Jedno jest pewne – Kleopatra wiodła życie z przytupem i na swoich zasadach. I choć ciężko wierzyć w jej samobójczą dramatyczną śmierć, to jednak ktokolwiek stworzył tę historię, oddał w niej całą ideę jej życia – kobiety, która w świecie zdominowanym przez mężczyzn, zawsze stawiała na swoim.

Bibliografia:

1. A. Łukaszewicz, Ostatnia królowa starożytnego Egiptu, Warszawa 2005.
2. Film dokumentalny: „Niesławni starożytni – Kleopatra”.
3. Film dokumentalny: ” Tajemnica śmierci Kleopatry”